Itoobiya ayaa hormuud ka ahayd dhisiddii ururka midowga Afrika ee (AU), balse Alex de Waal oo faaqida arrimaha dalka Itoobiya ayaa ku doodaya in ficilada Itoobiya ay minjaxaabiyeen mabaa’dida ururka loo asaasay.
Wax yar ka hor inta aysan magaalada Addis Aabab soo gaarin saddex madaxwaynayaal hore si ay u baadigobaan sidii qaab nabadeed loogu xalin lahaa dagaalka Tigrey, ayaa waxaa uu rai’sul wasaare Abiy Ahmed amray waxa uu ugu yeeray “wajigii ugu dambeeyay ee howlgalka soo celinta sharciga.
Waxay arrintani ahayd diidmo aan caadi ahayn.
Madaxwaynihii hore ee Liberia Ellen Johnson Sirleaf, madaxwaynihii hore ee Mozambique Joachim Chissano iyo Kgalema Motlanthe oo ahaa madaxwaynihii hore ee Konfur Afrika ayaa Jimcihii la kulmay Mr Abiy,.
Balse madaxdan waxaa loo sheegay in Itoobiya ay sii wadi doonto howlgalka ka dhanka ah gobolka Tigrey.
Mr Abiy ayaa sidoo kale sheegay inaysan la kulmi Karin wakiilo ka socda xoogagga Tigray, ee (TPLF), oo uu rai’sul wasaaruhu ku tilmaamay “koox dambilayaal ah “.
Isaga oo soo xiganaya cahdiga Qaramada Midoobey ayaa bayaan uu soo saaray rai’sul wasaaraha waxaa uu ku adkeystay in dowladda fedaraalka ay waddo howgal gudaha ah, islamarkana ay tahay in la dhowro mabaa’dida ah in dal madaxbanaan aan la faragalin.
Balse Chidi Odinkalu oo ah sharci yaqaano u dhashay dalka Nigeria ayaa ku doodaya in Itoobiya ay isticmaalayso cahdiga Qaramada Midoobey iyada oo dagaal horinaysa taasi oo ka soo horjeeda u jeedadii qodobkaasi.
Waxaa uu farta ku fiiqay in dagaalka Itoobiya uu mar hore noqday mid caalami ah, sababtoo ah buu yiri Eritrea oo faraha la soo gashay iyo qaxootiga ka talaabay xudduuda Sudan.
Sidoo kale, Qaramada Midoobey ayaa dajisay xeer looga hortagayo in dal uu si xun u isticmaalo nidaamka ah in aan la faragalin iyaga oo markaasi isa siinaya isla xasaabtami la’aan ku aadan tacadiyo ay geysanayaan.
Tan iyo sanaddii 1981, xalinta dagaalada waxay ahayd shaqada iyo xuquuqda Qaaramda Midoobey.
Laga soo bilaabo sanaddii 2005, dalalka waxaa masuuliyad ay ka saaran tahay in ay difaacaan rayidka marka ay dagaalo socdaan.
Cabsida laga qabo dambiyo dagaal
Ku gacan seyridda uu ku gacan seyray dhexdhexaadiyayaasha midowga Afrika, Mr Abiy ma aha aha oo kali ah mid diidmo ah ee waa mid ka hor imanaysa mabaa’didii loo dhisay midowga Afrika .
Qodobka 4(xarafkiisa G) ee sharciga ururka oo ay Itobiya saxiixday 2002 – ayaa qeexaya waxa ay tahay “in dalna uusan faragalin arrimaha gudaha dal kale oo xubnaha ka ah ururka “.
Balse isla qodobka ku xigga ee 4(faqradiisa H), ayaa midowga Afrika xaq u siinaya “inay faragaliyaan wadan xubin ka ah , iyada oo la eegayo duruufo, sida dambiyo dagaal, xasuuq iyo dambiyada ka dhanka ah xuquuqda aadanaha “.
Sharcigan ah in marka ay duruufaha kor ku xusan jiraan dal la faragalin karo ayaa la dajiyay ka dib xasuuqii ka dhacay dalka Ruwanda sanaddii 1994.
Waxay taasi micnaheedu tahay in midowga afrika ay dal fragalin karaan si looga hortago xadgudubya dhaca.
Dowladda Itoobiya qudheeda ayaa ku eedeeysay TPLF inay geysteen xadgudubyo islamarkana waxay khubarada aaminsan yihiin in marka warbaahinta ay gudaha u galaan gobolka Tigrey inay soo bixi doonaan cadeymo badan oo muujinaya dambiyo dagaal.
Waxaa jira warar aan la xaqiijin oo sheegaya in ciidamada Eritrea ay xadka ka so talaaabeen, islamarkana ay taxaabeen dad badan oo ku jiray xerooyiinka Qaxootiga ee Qaramada Midobey taasi oo ka soo horjeeda heshiiska Qaramada Miboobey ee qaxootiga.
Doorka Midowga Afrika ee dhexdhexaadinta
Ururka modowga Afrika ee (OAU) ayaa waxaa sanadii 1963 lagu asaasay xarunta ururka ee Addis Ababa, islamarkana waxaa looga gol lahaa sidii la isugu keeni lahaa dalalka Afrika ee Xorta ahaa.
Mr Abiy qudhiisa waxaa uu faragaliyay arrintii Sudan sanadkii aanu soo dhaafnay markaasi oo uu gacan ka geystay in si nabadeed lagu xaliyo khilaafkii u dhaxeeyay militariga iyo dhaqdhaqaaqyadii dibadbaxayaasha ee xukunka ka tuuray madaxwayne Cumar al-Bashir.
Nidaamkii kala guur ee dimuqraadiyadda Sudan ayaa ahaa mid lagu onkay nidaamka midowga Afrika ee dhexdhexaadinta dhinacyada is haya.
Balse ururka midowga Afrika wali ma aha mid xooggan oo awodihiisa sharci oo dhan fulin kara.
Waxaa aad u yar miisaaniyada ururka islamarkana dal kuma soo rogi karaan waxa ay doonaan ama kama qaadan karaan go’aan adag.
Wadamada awoodda leh ayaa laali kara go’aanada ururka sidii dhacday markii uu bilaabmay dagaalkii Liibiya islamarkana ay Midowga Afrika ku baaqeen in qaab wadaxaajod loo xaliyo, balse waxaa taasi ka hor yimid Mareykanka, midowga Yurub iyo dalalka Carabta oo iyagu ku adkeystay in nidaamka Liibiya la badalo.
Waxaa dhif iyo nadir ah in dadaalada dublamaasiyadeed ee Midowga Afrika looga hortago dagaal ama dagaal socda lagu xaliyo.
Maxaa dhaliyay khilaafka?
Guddiga fulinta ee deegaanka ismaamulka Tigreega ee dalka Itoobiya ayaa bishii September sheegay in go’aan kasta oo golaha Federeeshiinka ka soo baxa oo lagu joojinayo doorasha ka dhacda deegaankaasi uu ula mid yahay dagaal la iclaamiyey oo lagu soo qaadayo deegaanka Tigreega.
“Shacabka Tigreega waxay xaq u leeyihiin iney doortaan ciddii hoggaamin lahayd, halka la rabay in lagu dhiirrigeliyo in la carqaladeeyo doorashadooda waa mid lid ku ah geeddi socodka dimuqraadiyadda” ayaa war-murtiyeedka lagu yiri.
Hase yeeshee golaha ayaa go’aamiyay in dowladda ay maamulka sii heyso muddo aan la cayimin, iyagoo amar ku bixiyay in doorashada dib loo dhigo sababo la xiriira fayraska corona.
Arrintaas ayaa horseedday xiisad weyn oo ka dhex billaabatay xukuumadda uu hoggaamiyo Dr Abiy Axmed iyo siyaasiyiinta gobolka Tigray.
Gobolka Tirgay ayaa looga dhawaaqay in doorashadiisa aan dib looga dhigi doonin waqtigii sharciga ahaa, taasoo horseedday ismariwaa baaxad leh.
Maamulka Tigreega ayaa ka dhagafureystay digniinaha iyo farriimaha uga imanayay Aqalka Sare, Guddiga doorashooyinka qaranka iyo dowladda dhexe ee dalkaasi Itoobiya intaba.
Doorahsda guud ee Itoobiya ka dhici lahayd bisha September 2020, ayaa dib loo dhigay sababa la xiriira cudurka safmarka ee Coronavirus, iyada oo labada aqal ee dalkaasi ay cod buuxa ku ansixiyeen in doorashada dib loo dhigo 9 bilood ilaa sanad.
Xiisadda taaga waxay sare u qaadday cabsida laga qabo in xisbiga Tigray-ga ee TPLF uu tallaabo u qaadi karo sameynta maamul u gaar ah oo ka madax bannaan federaalka Itoobiya.
Siyaasiyiinta TPLF waxay mar walba ku celceliyaan inay diyaar u yihiin sidii uu gobolkaas – oo xad la wadaaga Eretariya – uu uga sii mid ahaan lahaa Itoobiya. Laakiin waxay hoosta ka xariiqeen in ay difaacan doonaan waxa ay ugu yeereen “ismaamulka iyaga u gaarka ah”.
TPLF waxay horraan dowladda dhexe ugu eedeysay inay waddo qorsheyaal ay kusoo weerareyso gobolka.
Xisbiga TPLF ayay awoodda dalka Itoobiya gacanta ugu jirtay ku dhawaad 30 sano markaasi oo uu ka dib Abiy uu xukunka kala wareegay sanadkii 2018-kii.
