Gobolka Tigrayga weli waxaa ka socda dagaal la sheegay in uu qasaare geystay oo u dhexeeya dowladda dhexe ee Itoobiya iyo maamulka Gobolkaas.
Dadka ka faallooda arrimaha geeska Afrika waxay u sababeynayaa nidhaamka federaalka iyo saameynta ka dhalata in ay tahay arrintan, gaar ahaan marka maamul-goboleedyada ay sameysan karaan ciidamo u gaar ah oo aad u qalabeysan.
Hogaamiyaha gobolka Tigray ee waqooyiga Itoobiya ayaa dhankooda ka codsaday in Midowga Afrika ay soo fara galiyaan xaaladda, si loo joojiyo in dalkaas uu u dhaqaaqo dhanka iyo dagaal sokeeye.
Hadal telefishanka laga sii daayay ayuu Debretsion Gebremichael ku sheegay in Tigray ay sii wadi doonto inay isdifaacdo ilaa dowladda federaalka ay ogolaato inay wadahadlaan.
Laakiin ra’iisul wasaaraha Itoobiya, Abiy Ahmed, wuxuu sheegay in xadgudubyo isdaba joog ah oo ay sameeyeen hoggaamiyeyaasha gobolka Tigray ay ku riixday inuu qaado tallaabo militari.
Wararka naga soo gaadhaya gobolka dariska la ah ee Amxaarada ayaa sheegaya in 100 askari oo katirsan ciidamada federaalka laga dawaynayo dhaawacyo.
Xukuumadda Abiy ayaa ku eedaysay xoogaga gobolkaas ee u daacadda ah xisbiga TPLF ee talada gobolka hayey tan iyo horaantii sagaashamaadkii, in ay weerarro ku qaadeen saldhig milatari oo gobolkaa ku yaal iyo sidoo kale goobo ka tirsan gobolka la deriska ah ee Amhara.
Soomaaliya oo ka mid ah dalalka hannaanka Federaalka qaatay ee Geeska Afrika, waxay wajeheysaa caqabado ay ka mid yihiin “kala soocnaanta awoodaha maamullada iyo dowladda dhexe iyo hay’adaha fulinta”.
Soomaaliyana waxaa sidoo kale horey uga dhacay khilaafaad la xiriiray arrimaha doorashada maamul goboleedyada iyo cidda gacanta ku hayneysa.
Dhibaatooyiinka isku midka ah
Dowladda Federaalka ee Itoobiya iyo maamulka Tigreega ayaa in muddo ku muransanaa arrimaha doorashada oo ay dowladdu dhexe dib u dhigtay taas oo la xiriirtay saameynta fayarska Korona.
Dhanka Dowladda Federaalka ee Soomaaliya iyo maamul goboleedyadana waxay dhowaan ku heshiiyeen in doorasho heshiis lagu yahay ay dalka ka dhacdo, balse arrimo badan oo la isku khilaafsanaa ayaan weli xal laga gaarin.
Sabtidiina, Abiy isagoon wax sharaxaad ah ka bixin wuxuu shaqada ka ceydhiyay taliyihiisa ciidanka, madaxii sirdoonka iyo wasiirkii arrimaha dibada. Taliyaha cusub ee ciidanka Berhanu Jula ayaa sheegay in ciidamada federaalku ay qabsadeen afar magaalo oo kuyaala galbeedka Tigray.
Feysal Rooble oo ka faallooda arrimaha Geeska Afrika ayaa xaaladda ka taagan Itoobiya ku tilmaamay mid ah ismari waa sababay in Tigrayga iyo dowladda Dhexe ay isku khilaafaan dib u dhigista doorashada.
“Dowladda Federaalka waxay sheegeysaa in uusan sharciba ahayn in dowladda deegaanka Tigrayga iskood u qabtaan doorasho, kuwa Tigraygana waxay ku doodayaan cahdi qarameedka u yaalla in uu fasaxaya”.
Hannaanka Federaalka
Inta badan nidaamka federaalka ee Soomaaliya iyo Itoobiyaba waxaa saldhig u ah sharciyada u yaalla dowladaha dhexe iyo kuwa maamulada oo qeexaya awoodaha, sida uu sheegayo Feysal Rooble.
“Federaalka waxaa lagu sheegay in uu leeyahay sharci qaran oo kala saaran dadka. Kan Soomaaliya iyo kan Itoobiya, labaduba waxay xadeynayaan awoodda dowladaha dhexe ay leeyhiin, isla markaana awoodo badan ayay siinayaan dowlad goboleedyada, marka waxaad mooddaa in labada ay ka taagan yihiin arrimo ay isku afgaran la’yihiin oo ah xadka ay dowladda federaalka leedahay iyo meesha awooddu ka bilaabmato,” ayuu yiri Faysal.
“Sharciga Itoobiya, qodobka 52-aad, wuxuu sheegayaa in wax alle wixii ka soo hara awoodda dowladda dhexe ay leeyihiin dowlad goboleedyada, kan doorashada waxay dadka qaarkood u micneysaa in ay gacanta ugu jirto dowlad goboleedyada oo aanay dowladda Federaalku wakhtiga la qabanayo iyo sida uu u dhacayo aanay waxbo shuqul ku laheyn,” ayuu yiri Feysal Rooble.
Dr Cabdi Wahaab Sheekh Cabdisamad oo ka falooda arrimaha caalamka ayaa sheegaya in Abiy Axmed ay ka go’anatahay in “nidaamka Federaalka laga saaro Itoobiya, loona dhiso dowlad xoog badan oo mideysan”. Balse ma ahan arrin weli cad oo uu muujiyay Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya.
“Meeshan waxaa is hardinayaa Abiy Axmed oo ay ka go’antahay in uu soo celiyo Itoobiyadii awoodda badneyd ee Menelik, Mengistu iyo Haile Selassie, oo la baabi’iyo waxa loo yaqaano nidaamka federaalka ee Itoobiya, iyo in uu dowlad mideysan uu dalka ku soo dabaalo taas oo uu arko Itoobiya xoog leh.”
“Soomaaliya waa taa hadda la isku keeni la’yahay aad arkeyso. Soomaalida waa dad isku diin ah, waa dad isku dhaqan ah waa dad isku luqad ah, waana dad dhinac walba isaga eg. Federaalka waxaa ilaaliyo dad kala aragti duwan, dad kala dhaqan ah oo kala diin ah oo kala af ah; oo sidoo kale aan isku midab ahayn… Waa nidhaam caqabadihiisa iyo dhibaatooyinkiisa ay taagan yihiin… waa nidaam loogu talagalay Soomaaliya in haadaan loogu tuuro,” ayuu yiri Dr Cabdiwahaab.
Itoobiya waxaa ka qabsoomay is badalo siyaasadeed tan iyo markii uu xilka la wareegay Ra’iisul wasaare Abiy Axmed, waxaa furfurantay siyaasadda dalka, haddaba, arrintaas saameyn maku leedahay khilaafka ka dhex taagan maamul goboleedyada qaar iyo dowladda dhexe ee Itoobiya?
Dr Cabdiwahaab oo arrintaas ka jawaabay wuxuu yiri: “Dowladda dhexe oo daciiftay, nidaamkii kaligii taliska ahaa oo sidii hore aan u jirin iyo Tigrayga oo markii hore qolada ugu tunka weyn ka heyd nidaamkii hore, ayaa hadda gaar isku taagtay.”
Faysal wuxuu ka dhawaajiyay in arrimaha ay ka biyo diidsan yihiin maamullada qaar ee Itoobiya ay yihiin in dowladda dhexe ay dooneyso inay majaxaabiso nidaamka federaalka.
“Waa in dib loogu noqdo micnaha iyo turjumaadda saxda ah ee ku qeexan ama ku hoos jirta cahdigan Itoobiya. Waxyaabaha badan ee ay Tigrayga ay diidayaan waa arrinta doorashada oo ay rabaan in ay ku tijaabiyaan awoodda dowladda dhexe inta ay la egtahay waxayna sabab u yihiin waxyaabaha kale ee la isku diidan yahay sida qodobka 39-aad oo laga baqayo in Abiy uu ka saaro cahdiga qowmiyadaha xuquuqdooda siinayo,” ayuu yiri Dr Cabdi Wahaab.
Balse, maamulka Abiy wuxuu hadda ku eedeeyay xisbiga TPLF ee ka taliyo gobolka Tigrayga in uu wado weerar ka dhan ah militariga dowladda.
Bayaanka uu soo saaray Rai’sul wasaaraha ayaa waxaa uu ku yiri “in khadka cas laga tallaabay” islamarkana si dadka iyo dalka loo badbaadiyo uu khiyaarka ugu dambeeyo noqday in awood loo adeeegsado,” TPLF.
TPLF waxay dhankooda sheegeen in ‘aysan is dhiibin doonin oo aysan iska indha tiri doonin halista weyn’
Federaal Isku mid ah
DR Cabdiwahaab Sheekh Cabdisamad wuxuu sheegay in nidaamka Federaalka ee Soomaaliya uu shabaho midka Itoobiya oo kaga horeysay hannaankan. Waxay labaduba ku saleysan yihiin hab qabiil ama qowmiyad.
Dr Cabdi Wahaab wuxuu aaminsan yahay in labada dalba aanan sidii la rabay looga dhaqan gelinin nidaamka Federaalka, sidaas darteedana uu markasta soo ifbaxo khilaaf.
“Doodda oroneyso Soomaaliya federaal ha noqoto waxay bilaabmatay 1981-dii, laakiin dooddan ah in Soomaaliya ay u baahan tahay federaal waxay billaabatay burburkii ka dib”.
“Itoobiya oo aan federaal ahayn bey indheer garadkii Soomaalida, gaar ahaan kuwa Waqooyga, arrintan wadeen. Haddaba sideeba nidaamka federaalka waa isku mid.. balse waxaad mooddaa in labada dalba ay ka gaabiyeen hirgelinta nidaamka federaalka”, ayuu BBC u sheegay Dr Cabdi Wahaab Sheekh Cabdisamad oo ka faallooda arrimaha Caalamka.
