Dowladda Itoobiya ayaa wacad ku martay iney sii wadi doonto howlgalka militeri ee ka dhanka ah gobolka Tigreega inkasta ay jiraan baaqyo caalami ah oo ku aadan ilaalinta amniga.
Tani iyo marka uu dalka Itoobiyaha ka dhacay isbeddelka uu majaraha u qabtay Dr Abiy Axmed waxaa sii badanayey khilaafka u dhaxeeya dowladda Federaalka iyo Dowlad Deegaanka Tigreega, iyada oo uu deegaankaasi uu ku doodayo iney dowladda hadda ka arrimisa dalka Itoobiya nidaamki Federaalka ee lagu heshiiyey god ku sii rideyso.
Xiisad ayaa ka taagan gobolka Tigreega kaddib markii Ra’iisul wasaaraha uu ku dhawaaqay tallaabo militeri oo ka dhan ah maamulkaas.
Maamulka Abiy wuxuu ku eedeeyay xisbiga TPLF ee ka taliyo gobolka Tigreega in uu wado weerar ka dhan ah militariga dowladda.
Dowladda federaalka ayaa horraan xaalad deg deg ah ugu soo rogtay gobolka Tigreega, waxaana la xiray duulimaadyadii aadi jiray gobolkaas.
Maxaa sababay khilaafka?
Guddiga fulinta ee deegaanka ismaamulka Tigreega ee dalka Itoobiya ayaa bishii September sheegay in go’aan kasta oo golaha Federeeshiinka ka soo baxa oo lagu joojinayo doorasha ka dhacda deegaankaasi uu ula mid yahay dagaal la iclaamiyey oo lagu soo qaadayo deegaanka Tigreega.
“Shacabka Tigreega waxay xaq u leeyihiin iney doortaan ciddii hoggaamin lahayd, halka la rabay in lagu dhiirrigeliyo in la carqaladeeyo doorashadooda waa mid lid ku ah geeddi socodka dimuqraadiyadda” ayaa war-murtiyeedka lagu yiri.
Hase yeeshee golaha ayaa go’aamiyay in dowladda ay maamulka sii heyso muddo aan la cayimin, iyagoo amar ku bixiyay in doorashada dib loo dhigo sababo la xiriira fayraska corona.
Arrintaas ayaa horseedday xiisad weyn oo ka dhex billaabatay xukuumadda uu hoggaamiyo Dr Abiy Axmed iyo siyaasiyiinta gobolka Tigray.
Gobolka Tirgay ayaa looga dhawaaqay in doorashadiisa aan dib looga dhigi doonin waqtigii sharciga ahaa, taasoo horseedday ismariwaa baaxad leh.
Maamulka Tigreega ayaa ka dhagafureystay digniinaha iyo farriimaha uga imanayay Aqalka Sare, Guddiga doorashooyinka qaranka iyo dowladda dhexe ee dalkaasi Itoobiya intaba.
Doorahsda guud ee Itoobiya ka dhici lahayd bisha September 2020, ayaa dib loo dhigay sababa la xiriira cudurka safmarka ee Coronavirus, iyada oo labada aqal ee dalkaasi ay cod buuxa ku ansixiyeen in doorashada dib loo dhigo 9 bilood ilaa sanad.
Xiisadda taaga waxay sare u qaadday cabsida laga qabo in xisbiga Tigray-ga ee TPLF uu tallaabo u qaadi karo sameynta maamul u gaar ah oo ka madax bannaan federaalka Itoobiya.
Siyaasiyiinta TPLF waxay mar walba ku celceliyaan inay diyaar u yihiin sidii uu gobolkaas – oo xad la wadaaga Eretariya – uu uga sii mid ahaan lahaa Itoobiya. Laakiin waxay hoosta ka xariiqeen in ay difaacan doonaan waxa ay ugu yeereen “ismaamulka iyaga u gaarka ah”.
TPLF waxay horraan dowladda dhexe ugu eedeysay inay waddo qorsheyaal ay kusoo weerareyso gobolka.
Xisbiga TPLF ayay awoodda dalka Itoobiya gacanta ugu jirtay ku dhawaad 30 sano markaasi oo uu ka dib Abiy uu xukunka kala wareegay sanadkii 2018-kii.
Waxay Dr Abiy Axmed horay ugu eedeeyeen inuu isku dayayo sidii uu “ku sameysan lahaa dowlad sal adag”.
“Waligeen ma taageeri doonno qof walba oo ujeeddadiisu tahay inuu kala dhantaalo xaqa aan dadaalka dheer usoo galnay ee ah inaan “ismaamulno” iyo inaan “go’aan gaar noo ah lahaanno,” ayuu yidhi hoggaamiyaha gobolkaas, Debretsion Gebremichael, oo hadlay bishii August.
Bilowgii Bishii October dowladda federaalka Itoobiya ayaa go’aansatay iney xiriirka u jarto gobolka Tigreega, halka aqalka sare uu u codeeyay in miisaaniyadda laga jaro gobolka Tigreega.
Maxay muhiim u ahayd jabhadda TPLF?
Tan iyo markii xukunka laga tuuray hogaamiye Mengistu Xayle Mariam sannadkii 1991 ilaa iyo 2018, TPLF waxay ahayd saaxiibka ugu weyn ee isbahaysigii xukunka xilligaasi hayay, sidoo kale waxay maamuleysay gobolka Tigeerga laftirkiisa.
Kooxda TPLF ayaa door muhiim ah kulahaa jaga ka tuuristii madaxweyne Mengistu waxayna dooneysay oo keliya inay maamusho siyaasada wadanka iyo sidoo kale dhaqaalaha.
Is afgaran waaga ka dhex jira TPLF iyo Mr Abiy waxay ka dhigan tahay jab xoog leh oo salka ku haya awoodda dalka.
Inta badan hogaamiyaasha gobolada Tigray, oo uu kamid yahay Mr Debretsion, waxay kasoo shaqeeyeen dowlada dhexe mudo dheer.
Mr Debretsion, oo ah halgamaa ayaa mar soo noqday ra’iisul wasaare ku xigeen. Saaxiibadiis iyo la taliyayaashiisa ayaa sidoo kale xilal muhiim ah ka soo qabtay dalka ilaa Mr Abiy uu xukunka qabtay.
Maxay TPLF doonayaan?
Maamulka Tigray wuxuu dib u habaynta Mr Abiy u arkaa inay tahay isku day lagu doonayo in lagu dhiso nidaam dowladeed oo mideeysan kaas oo lagu burburinayo nidaamka federaalka ee hadda jira.
Sidoo kale TPLF waxay ka biya diidantahay waxa ay ugu yeedhay saaxiibtinimada “aan mabda’a lahayn” ee ra’iisal wasaaraha iyo madaxweynaha Ereteriya Isaias Afwerki.
Mr Abiy wuxuu ku guuleystey Abaalmarinta Nabadda ee Nobeelka ee sanadka 2019-kii taas oo uu ku mutestay dadaalkiisa ku aadan nabadeynta colaadda daba dheeraatay ee Ereteriya iyo Itoobiya.
Laakiin kooxda TPLF waxay dareensantahay in danaha Tigreega la iska indhatiray waxayna doonayaan inay waxbadan ka yiraahdaan xiriirka mustaqbalka ee wadanka deriska la ah Itoobiya.
Raiiselwasaaraha ayaa dhankiisa wuxuu aaminsanyahay in saraakiisha TPLF ay wiiqayso awoodiisa.
Miyey Eritrea lug ku leedahay dagaalka gobolka Tigreega?
Waxaa jira khilaaf soo jireen ah oo udhaxeeya kooxda TPLF iyo xukuumada Ereteriya oo xuduud dheer laleh gobolka Tigray.
Dagaalkii Itoobiya iyo Ereteriya ee 1998-2000 ayaa wuxa uu ka billowday muran ku saabsan dhulka ku teedsan xadkaas, gaar ahaan agagaarka magaalada Badme.
Xaaladda Badme weli lama xallin laakiin Ereteriya waxay dooneysaa in Itoobiya ay u hoggaansanto guddi xuduudeed oo ay taageerto Qaramada Midoobay oo ku wareejinaya magaalada.
Hase yeeshee taasi laguma guuleysan karo iyada oo aan wadashaqeyn laga helin dowladda Tigray, maadaama ay maamusho aaggaasi.
Isaga oo ka hadlaya weerarkii lagu qaaday saldhiga ciidamada federaalka, xafiiska Mr Abiy wuxuu ku eedeeyay kooxda TPLF inay askarteeda u labbistay darays u eg kan ciidanka dariska la ah Eritrea si “loogu eedeeyo dawlada Ereteriya sheegashooyinka beenta ka dhanka shacabka Tigray”.
In kasta oo eedeyntan aan si madax-bannaan loo xaqiijin, waxay dhalin doontaa walaac ku saabsan sida Eritrea uga falcelin doonto xiisadda ka taagan Tigray.
Sida ay suurogal u tahay inuu dhaco dagaal toos ah?
Hogaamiyaha gobolka Tigray ayaa sheegay inay diyaar u yihiin inay difaacaan gobolka isagoo ugu baaqaya dadka Tigreega ah inay fahmaan xaalada isla markaana ay u diyaar garoobaan dhamaanba howlaha loo baahan yahay.
“Waxaan diyaarinay ciidankeena, maleeshiyadayada iyo ciidankeena gaarka ah. Diyaar garowgeena waxaa looga dan leeyahay in laga hortago dagaalka, laakiin hadii aan dagaal galno, waxaan diyaar u nahay inaan guuleysano” ayuu yiri Mr Debretsion.
Iyada oo qiil loo yeelayo howlgalka milatariga ayuu Rai’sul wasaaraha sheegay “in khadka cas laga tallaabay” islamarkana si dadka iyo dalka loo badbaadiyo uu khiyaarka ugu dambeeyo noqday in awood loo adeeegsado,” TPLF.
Waxaa jirta khatar ay horseedi karaan haddalada ad-adag ee ay is weeydaarsanayaan dowladda federaalka iyo TPLF waa haddii aanan si xikmadeysan loo xallin khilaafkan horseedi kara in si fudud uu dagal toos u ah qarxo, taas oo sii xumayn karta xiisadaha kajira wadanka intiisa kale.
