Waxabarashu waa furaha horumarka bulsho. Waddan kasta oo aduunka horumar gaaray, waxbarasho tayo leh ayuu ku gaaray. Marka dhib dhaqan-dhaqaale ama siyaasadeed ku yimaado dawalad, xal u helista arintaas lasoo daristay waxay ku furdaamiyaan waxbarasho hufan oo sal adag ku fadhida. Haddii si kale loo dhigo, waxbarasho aan dhidibo adag ku taagnayn, waa meesha ugu horaysa oo ay Ummadi, Qaran ama Dawladi ka bur-burto. Sidaa darteed, nidaamka waxbarasho ee hagaagsani wuxuu marwalba horseedaa horumar, halka marka la barbar dhigo waxbarasho aan tayo lahayni horseedo waddada bur-burka dowladnimo iyo mid qaranimoba.
Sannadihii ugu dabeeyay, Soomaliya waxay qaaday talaaboyin fiican oo lagu hagaajinayo waxbarashada Dalka. Sanadihii 2014 ilaa 2015 kii Machadka Cilmi Baarista Heritage ee fadhigiisu yahay Muqdisho waxuu sameeyay cilmi-baaris balaaran oo loogu kuur galayay caqabadaha haysta waxbarashadda Soomaaliya. Cilmi-baaristaas waxaan ka ahaa garwadeen, waxayna soo bandhigtay caqabadihii jiray markaa oo aad u tiro badnaa.
Caqabadahaas waxaa ka mid ahaa isdhex yaac dhinaca manhajka- text books. Wakhtigaas waxaa jiray manaahij tiro badan oo waddanka dibadiisa laga soo waariday. Taalaabooyinka aamaanta mudan ee ay Xukuumada hadda jirta ee Soomaaliya qaaday waxaa ugu horeeya in manaahijtii faraha badnaa ay meesha ka saartay, amaba ay kasii baxayaan.
Waxaa kaloo ka mid ah kordhinta miisaaniyadda Waxbarashadda, isku day looqaaday tayaynta macalimiinta, diyaarinta siyaasadda waxbarasho iyo taynta tacliinta sare-higher education. In kastoo waxbadan arrintaasi tartay, haddana Soomaaliya wali waxaa u dhiman howlo balaaran oo baaxad weyn leh markay timaado in waxbarashada si qoto dheer leh loo tayeeyo, loona sharciyeeyo .
Talaabooyinkaas mida ugu muhiimsan waa dajinta Manhaj Qaran (national curriculum).
Manhaj dajinta
Manhaj waxa uu ka kooban yahay unugyo isku xidhan oo ay ugu horayso falsafad waxbarasho, ulajeedada ama hadaf waxbarasho, maadooyinka (texbook/contents), tababarka macalinka iyo imtixaanadda (assessment and evaluation). Intaas oo wada socda ayaa ah manhaj dhamaystiran. Manhajku waa warshad soo saaraysa jiil cusub oo hagi kara horumarna u horseedi kara waddanka.
Dajinta manhadka waxbarasho ee Dalka waxaan gooni la noqon karin Wasaaradda Waxabarashada oo kaliya. Go’aanka arday noocee ah ayay tahay inay waxbarashada dalku soo saarto waa mid ay tahay inay u dhaxayso dhamaan saamileyda waxbarashadda ee Dalka.
Saamileydaa waxaa ugu horeeya Dowlad Goboleedyada, Daladaha wabarashada, Aqoon-yahanada iyo culumaa’udiinka. Arinkan waxaa muhiim ka sii dhigaya xaaladda Soomaaliya oo haatan ka soo baxaysa bur-bur. Sidaas darteen waxaa muhiim ah in waxbarashadu noqoto mid waddanka gaarsiisa horumar, dhaydana boogaha bulshada ka soo gaaray burburkii. Taasi waxay imaan oo kaliya marka dajinta manhajka-gaar ahaan falsafadda iyo ulajeedada waxbarashdu ay noqdaan mid la isla ogolyahay.
Hadii aan tusaale u soo qaadano waddamadda kasoo baxaya dagaalada sokeeye waxay la kulmaan su’aalo laxidhiidha maadooyinka in barashadooda laxoojiyo mudan iyo kuwa ayba tahay inaan ardayda labarin. Maadada taariikhdu waxay ka mid tahay maadooyinka muranka dhaliya oo ay tahay in go’aan laga gaaro in ardayda loodhigo iyo in kale. Go’aan ka gaarista arinkani waa in ay noqoto mid wada-ogol ah.
Rwanda oo bilowgii ilaa bartamihii 1990 kii soo martay dagaal sokeeye oo qaraar, madaxdii waddankaas hogaanka uqabatay dagaalkii sokeeye kadib waxay go’aan sadeen inaan maadada taariikhda labarin ardayda mudo 10 sano ah.
Waxaa marar badan dhacda in muranka sida uu waddan u baro ardaydiisa maadada taariikhdiisa ay ka gudubto xadka caalamiga oo ay taabato waddama dariska la ah. Sida middii dhexmartay, ilaa haatanna taagan, Dawladda Japan oo dhinac ah iyo Koonfurta Kuuriya iyo Shiinaha oo dhinac ah.
Koonfurta Kuuriya iyo Shiinaha ayaa qaba in manhajka waddanka Japan-gaar ahaan maadada taariikhdu ayna run ka sheegin falalkii qalafsanaa ee Boqortooyada Japan kula kacday wadamadaas bilowgii ilaa bartamihii qarningii labatanaad.
Inta aan anigu ogahay taalaabooyinka ay Wassaradu qaaday kuma jiraan dajinta manhaj buuxa. Wasaaradu waxay midaysay manaahijtii (texbooks) kale duwanaa ee dalka ka jiray, waana arrin horumar ah.
Laakin wali talaabo umaysan qaadin samaynta manhaj dhamaystiran. Waxaa kale oo ay diyaarisay sayaasadii waxabarashadda oo howsheedu soo socotay intii mudo ah, ilaa iyo hadase mayna soo bandhigin lama wadaagin shacabka.
Shuruucda waxbarasho
Siday dad badan lawada socdaan waxaa mudo soo socday khilaaf xoogan oo u dhexeeya Dawlad-goboleedka Puntland iyo Wasaaradda Waxbarashada kaas oo salka ku haya ka qaybgalka ardayda ku sugan maamulkaas imtixaanaadka qaran.
Tani waxay keentay in ardayda ku sugan maamulka Puntland aysan galin imitaanadkii ey wasaaradu gadhwadeenka ka ahayd.
Ulajeedadaydu ma ahan inaan ku dhawaaqo cida saxan iyo mida qaldan waase inaan tilmaamo in khaliifan uu salka ku hayo maqnaansha shuruuc waxbarasho iyo Dustuurka Qabyadda ah oon kale cadayn kalana qeexin awaddaha waxbarasho ee Dawladda dhexe iyo tan maamul-goboleedyadda.
Khalaafka Puntland iyo Wasaaradda waxbashadu oo dhibka ugu badani uu ka soo gaadhayo ardayda Soomaaliyeed ee kusugan deegaanadda Puntland ma noqon doono xiliaafkii ugu daybeeyay ee dhex maro Dawladda Dhexe iyo Dadladaha xubnaha ka ah hadii aan si dag-dag ah loo helin shuruc waxbarasho.
Dhamaystirka Dustuurku wakhti ayay u baahan tahay, intaas kahorse waxaa Wasaarada saaran soo saarida shuruucda waxbarasho. Soomaaliya waa wadanka kaliya een dunidda lahayn shuruuc waxbarasho oo kala hagta. Waxaan la socdaa inay Wasaaradu galisay da’daal laxiriira siyaasadda waxbarashadda iyo shuruucda, laakin wax ilaa iyo iminka dhamays tiran ma jiraan intaan ogahay. Samaynta siyaasadda waxbarashada iyo shuruucdu waxay sidoo kale u baahan yihiin in wadatashi lala sameeyo dhamaan maamul goboleedyadda dalka, laankiinse waa in wasaaraddu garwadeen ka tahay.
Gabo-gabadii
Inkasta oo Soomaaliya ay ka jirto caqabado baaxsan oo laxidhiidha wabxarashadda, shacabka iyo Dawladuba waxay dareensan yihiin muhimadda ay waxbarashaddu leedahay.
Wasiirka Waxbarashadda, Hidaha iyo Tacliinta Sare, Mudane C/Laahi wuxuu ku amaanan yahay in doodii waxbarasha uu banaanka keenay ayna noqotay mid sii xoojisan dareenka shacabka ee laxidhiidha baahiyaha waxbarasho.
Si geedi socodka uu u noqdo mid taabo gal ah waxaa muhiim ah in Wasaaradu dar-dar dadaalkeeda laxidhiidha manhadjar dajinta, soo saaridda siyaasaddaha iyo shuruucda waxbarasha Dalka ayadoo wadatashi balaadhan kala samaynaysa dhamaan sahmilaydda arimaha waxbarashadda oy ugu horeeyaan maamul goboleedyadu.
