Waxaa laga haya hal sawir ah oo kaliya Gedhun Choekyi Niyima, oo ka mid ah hoggaamiyeyaasha ugu caansan dunida oo la waayay halka jaan iyo cirib uu dhigay.
Waxaana sawirkan laga qaaday isaga oo 6 jir ah, haatan muddo 25 sanno ayaa laga joogaa markii isaga iyo qoyskiisa ay afduubteen Shiinah. waxaa uu ahaan lahaa 30 sano jir.
Markii la afduubanayay waxay ahayd saddex maalmood uun kaddib xilligii loo aqoonsaday in Panchen Lama uu yahaya dib u soo noolaaday ee diinta Buddist taas oo ay rumeysan yihiin dadka reer Tibet.
Ma jirto cid xaqiijin karta halka uu jaan iyo cirib dhigay tan iyo markii la afduubtay.
Dadka reer Tibet ee ku sugan dhulalka ka baxsan Shiinaha waxay ku baaqayaan in la soo daayo, saraakiisha Shiinaha oo kaliya ah ayaa ka war haya halka uu ku sugan yahay wiilkan.
Dowladda Shiinaha, Muddo rubuc qarni ah kama aysan hadlin xaaladdiisa, lagama filayo wax rajo ah oo ku saabsan inay sheegaan wararka la xiriiro halka uu ku sugan yahay.
“Waxaan dareemeynaa murugo” waxaa sidaas yiri Sonam Tsering Frasi, oo ka tirsan golaha dibad jooga ee dowladda Tibet kaas oo ku sugan London.
Kuwo doonaya in lasoo daayo Panchen Lama, waa arrin la fahmi karo, wuxuu muujinayaa in kiiska ay awood u leeyihiin hoggaamiyeyaasha Shiinaha kuwaas horseedi kara in qof la waayo waa haddii qofkaas uu caqabad ku noqdo noloshooda ama dalkooda.
Kooxda Qaramada Midoobey u qaabilsan dadka la qafaasha ayaa isku dayay inay wax ka ogaadaan xaaladda Gedhun Choekyi Niyima oo la waayay sannadkii 1995-tii balse macluumaad badan kama aanay ogaan arrintiisa.
Toddobaadyo uun ka hor inta aanan loo dabaaldegin 25 sano guuradii kasoo wareegtay markii la afduubtay, waxay kooxda Qaramada Midoobey BBC la wadaagtay bayaan ku saabsan dadaallooda.
“Dowladda Shiinaha marar badan ayay jawaab ka bixisay kiiskiisa balse faahfaahin badan kama aysan bixin”.
Sannadkii 2013-kii, kooxda waxay ka codsatay dowladda Shiinaha inay u ogolaato inay booqdaan dalka, markii ay soo saareen warbixintoodi sannadlaha ah, lix sanno kaddib oo ay codsi u direen Shiinaha, waxay sheegeen in weli ay sugayaan natiijada.
“Kooxda waxay sheegeen inay ku rajo weyn yihiin in dhawaan ay jawaab ka heli doonaan dowladda”.
Inkasta oo xukuumadda Beijing aysan ka hadleyn arrintani, waxaa jiraa sababaha Shiinaha uu ku doonayo in wiilka 6 jir ah la waayo.
Dadka reer Tibet ee aaminsan diinta Buddhist, waxaa hoggaamiya Dalai Lama halka Panchen Lama uu yahay ninka awood ahaan soo raaco, Dalai Lamai wuxuu ka cararay Tibet sannadkii 1959, wuxuu ahaa astaanta awoodeed ee reer Tibet kuwaas oo ka xanaaaqay awoodda xukuumadda Beijing ay ku maamulyso dhulka dhaca buuraha Himalaya.
Waxaa lasoo hadal qaaday arrinta ah in Shiinaha uusan dooneyn in wiilka yar Panchen Lama uu noqdo hogaamiye isla markaana uu laf dhuun gashay ku noqdo.
Kaddib markii la waayay Gedhun Choekyi Niyima la waayay Shiinaha wuxuu ku dhawaaqay qofkii baddali lahaa hoggaamiyaha diinta Buddhist, dad badan waxay rumeysan yihiin inay Shiinaha ay soo magacaabi doonaan hoggaamiyaha marka uu u dhinta hogaamiyaha haatan ee diinta Buddhista Dalai Lama.
Sheekooyinka Shiinaha ee isbaddalayo
Durbadiiba markii la waayay Panchen Lama, dowladda Shiinaha waxay kooxda Qaramada Midoobey u sheegtay ‘in uu jiro kiiska ku saabsan afduubka qoyska iyo wiilka rogaal celiyay’
Shiinaha wuxuu sheegay in eedeymaha ay ka dambeeyaan kooxda ‘Dalai Lama’
Sannadkii 1996, sheekada ayaa is baddashay, Shiinaha wuxuu sheegay in ‘Koox qaswadayaal ah’ ay isku dayayeen in wiilka ay u dhoofsadaan dibadda, qoyskiisana ay codsadeen in la difaaco.
Xukuumadda Beijing waxay sheegtay in wiilka iyo qoyskiisa ay xaaladdooda wanaagsan tahay balse waxay sheegeen in aysan waxbo ku darsaneyn cid kasta.
Sannadkii 1998, Shiinaha wuxuu kooxda Qaramada Midoobey u sheegay in hooyada dhashay Panchen Lama ay xabsi ku jirto inkasta oo aysan kala caddeyn muddada la xiray.
Sannadkii 2000, Robin Cook, xoghayihii arrimaha dibadda Britain wuxuu sheegay in Shiinaha ay tusiyeen labo sawir oo ku saabsan wiilka la sheegay in uu yahay Panchen Lama.
Weriye BBC ka tirsan oo booqaso ku tegay Tibet sannadkii 2007-dii waxay saraakiil ka tirsan Tibet u sheegeen in wiilka la waayay ee Panchen Lama uu doonayo in uu ku noolaado nolol raaxo leh isla markaana uusan dooneyn la dhibo.
‘Waxay afduubteen isaga iyo qoyskiisa’
Profesoor Jeremy Sarkin oo la shaqeyn jiray kooxda Qaramada Midoobey sannadihii 2008 iyo 2014 wuxuu sheegay in Shiinaha uu afduubtay Panchen Lama tallabadaas oo ka dhan ah xuquuqda aadanaha.
Profesoor wax ka dhiga jaamacadda Nova ee Lisbon wuxuu sheegay “Ma jirto dowlad qiraneyso in dad ay afduubatay”
Robert Barnett, oo in muddo la socday arrimaha reer Tibet wuxuu sheegay in siyaasadda qallafsan ee Shiinaha ee ka dhanka ah Tibet ay horseedeen muwaadiniita Shiinaha ay taageero ka helaan.
“Shiinaha kama uusan guuleysan Tibet, arrintaasina kama dhigno in 1.4 balyan oo qof oo Shiinees ah ay aaminsan yihiin in aad sax tahay” waxaa sidaas yiri khabiir ka tirsan chool of Oriental and African Studies ee ku yaalla London.
Balse hoggaamiyeyaasha Shiinaha uma ogolaanayaan in Tibet ay ka hirgesho dowlad.
Waxay arrintani caddeyn u noqon kartaa sida Shiinaha uu u maamalyo Tibet, tusaale ahaan dowladda dibad jooga ah ee Tibet waxaa u suurogeli weyday inay helaan wararka ku saabsan wiilka maqan.
Labo sanno kaddib Dalai Lama wuxuu sheegay in ‘war laisku haleyn karo uu ka hayo xaaladda wiilka’ isla markaana uu nool yahay.
Sonam Tsering Frasi, oo kamid ah xubnaha ka tirsan dowladda dibad jooga ah ee Tibet ee ku sugan London wuxuu sheegay in waxa ay sameyn karaan uu yahay inay heystaan sawirka canuga lix jirka ah.
