Mar kale ayuu dagaalka Liibiya soo jiitay indhaha caalamka, iyadoo beesha caalamku ay dadaal ugu jirto sidii nabad looga dhex dhalin lahaa dhinacyada dagaallamaya.
Waxaa waddankaas hadda ka jira labo maamul oo iska soo horjeeda: Dowlad ay Qaramada midoobay aqoonsan tahay oo uu Ra’iisul Wasaare ka yahay Fayez al-Serraj iyo maamulka labaad oo ah mid ay hor-kacayaan xoogagga fallaagada ah ee ka amar qaata Janaraal Khaliifa Xaftar.
Isbuucan gudihiisa, labada dhinac waxay isku raaceen inay sameeyaan xabad-joojin ku-meel-gaar ah, ka dib markii ay cadaadis kala kulmeen Ruushka iyo Turkiga.
Hase yeeshee sida dad badanba ay filayeen, rajadii halkaas kasoo ifbaxeysay ayaa kusoo idlaatay maalmo gudahood, markii uu Janaraal Xaftar ku gacan seyray inuu rasmi ka dhigo xabad-joojinta, isagoo waddanka dib ugu celiyay xaalad cakiran.
Laakiin sidey Liibiya ku gashay xaaladdan adag.
Ballamo aan afka dhaafsiisneyn
Xabad-joojinta ayaa looga golleeyahay in lagu hakiyo dagaal xooggan oo socday muddo sagaal bilood ah, kaasoo qaxay markii ay xoogagga fallaagada ee Janaraal Xafta billaabeen weerar cusub.
Lixdii bilood ee lasoo dhaafay gudahooda kaliya, 2,000 oo ruux ayaa lagu dilay isku dhacyada halka 146,000 oo qofna ay ku barakaceen.
Berlin ayaa martigalineysa shirka nabadda ee Liibiya, oo 19-ka bishan furmaya, inkastoo aysan caddeyn in shirkaas looga hadli doono dhacdooyinkii ugu dambeeyay.
Laakiin si aan u fahanno sababta ay u adagtahay in xabad-joojin la sameeyo ama heshiis la galo, waxaan u baahan nahay inaan dib ugu laabanno sidii uu markii ugu horreysay ku billowday dagaalka.
Sida lagu galay qalalaasaha
Isla sida waddanka Suuriya oo kale, arrinta Liibiya waxay gabi ahaanteedba ka billaabatay kacdoonkii deyrta carabta ee soo ifbaxay sanadkii 2011-kii.
Xoogagg ay taageerayeen isbahaysiga Nato ayaa sanadkaas afgambiyay madaxweynihii wakhtiga dheer xukumayay Liibiya ee Mucamar Qadaafi, inkastoo horayba uu cadaadis kala kulmayay shacabka Liibiya iyo beesha caalamka labadaba.
Tan iyo xilligaas wixii ka dambeeyay, waddanka wuxuu ku jiray dagaal sokeeye.
Sannado la dagaallamayay ka dib, Qaramada Midoobay ayaa gacan ka geysatay in la abuuro maamul uu madax u ahaa Ra’iisul Wasaare Serraj. Dowladdiisa (GNA) oo saldhiggeedu uu ahaa caasimadda Tripoli waxay ujeeddadeeda ahayd inay mideyso waddanka.
Balse qof walba ma uusan la dhacsaneyn arrintaas, Janaraal Xaftana wuxuu rabay in awoodda lagu wareejiyo.
Isaguna wuxuu si iskiis ah u sameystay maamulka LNA oo ka hirgalay dhinaca bari ee waddanka, waxaana saldhig u ahaa magaalooyinka Tobruk iyo Benghazi. Wuxuu sheeganayay in ujeeddadiisu ay tahay sidii uu nabadda usoo celin lahaa, uuna meesha uga saari lahaa waxa uu ugu yeeray “Argagixisada islaamiyiinta ah”.
Ciidamada Janaraal Xafta waxay kusii dhawaanayeen caasimadda Tripoli, tan iyo bishii April, 2019.
Bishan waxaa u suurta gashay inay la wareegaan magaalo xeebeedka muhiimka ah ee Sirte.
Laakiin si ay sawirka guud u jah wareeriyaan, maleyshiyaad ayaa fariisimo ku kala leh magaalooyin kala duwan, waxayna ku jiraan dagaallo dhexdooda ah.
Iyadoo qalalaasaha uu sidaas u jirana, garab ka mid ah kooxda la magac baxday Dowladda Islaamiga ah ayaa soo ifbaxay, waxayna ku dhuumaaleysanayaan meelo badan oo dhinaca saxaraha ah.
Dagaallo ay wadaan ciidamo ka socda dalal kale
Halkan waa meesha kale ee ay isaga egyihiin xaaladaha ka taagan Liibiya iyo Suuriya.
Dhinacyada ku dagaallamaya Liibiya kama socdaan waddankaas oo kaliya.
Labada maamul ee isku haya Liibiya waxay taageero ka kala heystaan dalal quwad ku leh gobolka.
Dalalka Imaaraadka Carabta iyo Sacuudi Carabiya waxay sheegayaan inay doonayaan baabi’inta kooxaha islaamiyiinta ah ee ka jira gobolka.
Janaraal Khaliifa Xaftar, oo iska dhigaya nin si weyn uga soo horjeeda kooxdahaas ayaa xulafo ka dhigtay labadaas waddan.
Imaaraadka, oo kaashanaya Urdun, ayaa garab iyo taageero dhinaca hawada ah siiyay xoogagga ka amar qaata Xaftar, iyadoo Qaramada Midoobay ay Imaaraadka ku eedeysay in cududda milatari ee ay siiso kooxdaas ay qeyb weyn ka tahay shacabka lagu dilay weerarka uu qaaday Janaraal Khaliifa.
Masar, oo xad la wadaagta Liibiya, ayaa sidoo kale la safan Janaraal Xaftar, waxayna siisaa taageero dhinaca farsamada ah.
Ruushka, oo isagana doonaya inuu galaangal ku yeesho arrimaha ka taagan gobolka ayaa lugaha lasoo galay. Ciidamada Ruushka ayaa lagu soo warramay inay ka barbar dagaallamayaan ciidanka Janaraal Xaftar, inkastoo xukuumadda Moscow ay beenisay faragalin toos ah.
Resources at stake
Dhinaca kale, waxaa jira Turkiga oo dhawaan ciidamo u diray si ay u taageeraan dowladda uu hoggaamiyo Ra’iisul Wasaare Serraj.
Isla sida Ruushka oo kale, Ankara waxay dooneysaa inay galaangal ku yeelato mustaqbalka Liibiya, si loogu arko awood weyn oo ka jirta gobolka.
Dowladda Turkiga waxay sheegtay in ciidamadeeda loogu diray Tripoli, “si ay tababarro iyo la talin u sameeyaan”
Laakiin ilo-wareedyo ka mid ah dowladda GNA ayaa BBC-da u xaqiijiyay in ciidamada ay Ankara geysay Liibiya ay ku jiraan xoogagga fallaagada Suuriya ee uu Turkiga taageero.
Sida uu qabo Wariyaha BBC-da ee arrimaha gaashaandhigga, Jonathan Marcus, Turkiga wuxuu damacsan yahay inuu faa’iido ka helo kheyraadka qaaliga ah ee ku jira badda Liibiya hoosteeda.
Falanqeyn uu sameeyay Jonathan Marcus, Wariyaha BBC-da ee arrimaha gaashaandhigga:
Bishii November, Ankara waxay heshiis dhinaca xudduudaha badda ah la saxiixatay maamulka Tripoli, kaasoo isku xiraya aagga dhaqaalaha ee uu Turkiga sheegto inuu ku leeyahay bariga badda Mediterranean-ka iyo cirifka ay sheegato Liibiya.
Wararkan soo baxay waxay noqdeen kuwo si weyn isha loogu hayo. Laakiin tallaabada Turkiga waxay farriin u direysaa dalalka kale ee awoodda ku leh dhinaca tamarta gobolka, waxayna adkeyneysaa in si sahlan loo helo dhuubo gaaska u gudbiya qaaradda Yurub, ilaa in Turkiga loo soo maro mooyaane.
Arrintan waxay khubarada wax falanqeeya u arkeen dadaal toos ah oo looga soo horjeedo dalalka Israa’iil, Masar, Giriigga iyo Qubrus, oo sameystay isbahaysi ay ganacsi gaas uga fulinayaan bariga badda Mediterranean-ka.
Tallaabada uu Turkiga u qaaday inuu qeyb ka noqdo xiisadda xuduudaha badda Mediterranean-ka waxay horseedi kartaa inuu xumaado xiriirka ay Ankara la wadaagto xukuumadda Moscow iyo waliba isbahaysiga Nato.
Waxay sidoo kale sii xumeyneysaa xiisadda hadda ka taagan gobolkaas.
Danaha Gobolka
Dowladda Qadar waxay wali isku dhacsan yihiin Imaaraadka Carabta iyo waddamada kale ee Khaliijka, sidaas awgeedna waxay taageeradeeda la garab istaagtay dowladda Liibiya ee ay aramada Midoobay taageerto. Taasi waxay ka dhigan tahay in Qadar iyo Turkiga ay isku dhinac mareen.
Waxaa kale oo jira Faransiiska oo arrimaha Liibiya ku lug lahaa tan iyo sanadkii 2015-kii, wuxuuna ka leeyahay dano dano dhaqaale iyo kuwo amni labadana.
Si rasmi ah waxay xukuumadda Paris u sheegtay inay garab taagan tahay dowladda ay Qaramada Midoobay taageersan tahay ee uu fadhigeedu yahay Tripoli, laakiin waxaa si weyn loo tuhunsan yahay inay taageerto Janaraal Khaliifa, oo waliba ay ku garab taagan tahay dhinaca diblomaasiyadda iyo cududda milatarigaba.
Hase ahaatee, saraakiisha Faransiisku waligood ma aysan caddeynin inay saanad milatari siiyaan xoogagga Janaraal Xaftar.
Talyaaniga, oo ah waddankii horay u gumeystay Liibiya, waxay cambaareysay sida ay Faransiisku ugu dhow yihiin maamulka Janaraal Xaftar. Xukuumadda Rome waxay si adag u taageersan tahay dowladda Ra’iisul Wasaare Serraj, ee garabka ka heysata Qaramada Midoobay.
Dowladda Talyaanigu waxay dano toos ah ka leedahay xasiloonida Liibiya, maadaama uu waddankaas marin u yahay qaxootiga magangalyo doonka ah ee u socda Yurub, tan iyo sanadkii 2011-kii.
Mareykanka ayaa sidoo kale toos ugu lug leh arrimaha Liibiya, halkaasoo uu ka wado howlgallo ka dhan ah xoogagga kooxda Dowladda Islaamiga ee IS, oo ku sugan dhinaca koonfurta-galbeed ee dalkaas.
Maxay Muhiim u tahay Liibiya?
Waxaa jira dhinacyo badan oo qeyb ka ah dagaalka Liibiya iyagoo bannaanka ka jooga, tanina waa sababta ay dhammaantood muhiim ugu tahay.
Waddankan ku yaalla Waqooyiga Qaaradda Afrika wuxuu leeyahay keydka saliidda ee ugu weyn qaaradda, wuxuuna fure u yahay suuqa lagu kala iibsado gaaska dabiiciga ah.
Liibiya waxay sidoo kale marin muhiim ah u tahay qaxootiga ku qulqulaya Yurub, inkastoo ay Yurub u jirto masaafe ku teedsan badda Mediterranean oo dhan ku dhawaad 2,000km.
Kooxha kasoo ifbaxay waddankaas ee ay ka mid tahay IS waxay iyaguna halis weyn ku yihiin dalalka kale ee dariska la ah.
Ilaa inta uu dagaalka Liibiya socdo, dhibaatada ka dhalaneysa waxay kasii gudbayaan xuduudaha waddankaas.
