Sanadkii dhawaa ee 2018 oo kaliya waxa ay Itoobiya deeq waxbarasho siisay in ka badan 1000 arday oo ka yimid dalka ay dunidu u taqaan Soomaaliya. Deeqahan Itoobiya waxa lagu siiyaa lacago xad-dhaaf ah. Calaa arday lacag bay ku helaan, hadhoow na ardaydooda uun buu wax la qabaa. Ardayga noqdaa Itoobiya dakhli buu u soo kordhiyay, qarashna wuu kala tagay. Heer bay Itoobiya maraysaa ay jaamacadduhu isku dacweeyaan deeqihii waxbarasho ayaa ay naga badsatay jaamacad heblaayo. Maxaa ka fiican arday qiimihii uu shan sanno ku joogi lahaa laguu shubay oo sannadka koowaad kaa noqday. Lacag afar sanno ku bixi lahayd, cunto, hurdo, waxbarasho iyo qarashaad kale ayaa jaamacaddaas u baaqatay. Waa fursad mar la arag ah.
In ka badan 300 oo arday oo reer Somaliland ah ayaa ardaydaa ka mid ahaa. Ardayda Somaliland ka timid dad Hargaysa laga soo raaciyay iyo kuwo Addis Ababa laga ga darayba waa ay jireen, laakiin inta badan waxa ay ahaayeen dadkii xaqa u lahaa ee dhibcahooda sarsare u gooyeen in la soo diro. Markii caasimadda dalka la keennay meelo gaar ah ayaa la dejiyay. Ayaamihii ba waxa loo kala qaybiyay jaamacaddaha dawliga ah ee dalka ku kala filiqsan. Inta badan ardaydaas waxa loo kala qaybiyay jaamacaddaha ugu qiimaha badan dalkan Itoobiya baaxad ahaan, tayo ahaan, da’ ahaan iyo sumcad ahaan ba.
Ardaydaas Addis Ababa ayaan qaar badan kula kulmay ayaamihii ay sidaa u yimaadeen ee aan jaamcado ba lagu qorin. Waa toddobaadkii koowaad ee bisha November sannadkii hore, 2018. Qaarkood malaha moodayay in Yurub loo socdaa halkii ayaa ay ku go’aansadeen in ay dalkii ku noqdaan. Aniga oo wiilal ardayda ka mid ah la fadhiya ayaa ay hablo dhawr ahi na hor mareen. Nama arkayaan oo magaalada ayaa ay daawanayaan, anagu na meel yar oo huluul ah ayaanu bun madow ka fiiqsanaynaa. Waa duhur, anigu na waxaaan qiyaastii saacad ka dib balan ku lahaa laanta socdaalka. Maadaama oo aannay seexasho maanta jirin waanigan bun yar oo qadhaadh oo hurdada iga duuliya ku celceshanaya. Habluhu waxa ay u muuqdaan kuwo durba u darsaday aqalladii wax waliba diyaarka ugu ahaayeen. Hada sidaas ayaa ay weliba imika caasimaddii jooggaan. Waa ay hiifayaan magaalada, dalka iyo ciddii u soo dirtay ba. Waxa garanaya wiilasha ila joogga ee ay safarka soo wada galeen. Markii ay wadada dhankaa u qaaddeen ayaa aannu anagu na soo baxnay.
Anaga oo wadadda dhanka kale u socona ayaanu aragnay iyaga oo hadda na soo noqday. Waxa aan filayaa meeshii ay deganaayeen ayaa meelahan ka dhaw, iyagu na si aannay u lumin ayaa ay hadba meel ay ka arki karaan dabaqii ay deganaayeen ka soo noqonayaan. Waa hablo ka soo baxay dugsiyo wiilasha iyo habluhu aannay isku fasal wax ku dhigan, dhamaantood waxa ka muuqata in aad loo soo koolkoolin jiray. Qaarkood ayaa Addis oo aad u qaboow ku dhiig roorray. Waannu sugnay. Waa ay na soo gaadheen. Wiilashii ayaa iskaaya baray. Waan waraystay. Waxa ay ii sheegeen in ay dhammaantood kuliyadda aan dhigto, Medicine, doorteen lagu na kala qoray jaamacaddaha gobolada kala duwan ee dalka. Waxa ay ii sheegeen in saaka tigidhadii basaska loo soo jaray oo qaarkood ay caawa guuragalayaan, qaarkood na beri subax kalahayaan. Waan la taliyay, in aannay fursaddahan khasaarin, haddii ay kuliyaddan wadi kari waayaan in ay kuwa kale ee caafimaadka u beddeshaan ee aannay laaban ayaan ku boorriyay. Dhamaan waa ay igu raaceen, laakiin indhahaan arkayay semester kuma ay qaaddan karayn dalka Itoobiya siiba gobolada lagu qoray ee ay magacaabeen qaarkood.
Balantii aan laanta socdaalka ku lahaa ayaa soo dhawaatay oo waan ka tagay iyaga oo aad laba boglaynta ka dareemayso. Galabnimadkii ayaan dhawr arday oo kale la sheekaystay, qaarkood waxa loo diidday wixii ay dalka u yimaadeen oo lagu yidhi ajaaniibta ma siinno, qaar kale meeshii loo diri lahaa weli lama qorshayn. Markan waxa aan la kulmay dhawr wiil oo aan ku dhiirriyay in ay Jigjiga yimaaddaan. Qaarkood waxa aan ula hadlay arday kuliyadda ay rabaan Jigjiga ka dhigta. Intoodii badnayd waa ay aqbaleen ilaa dhawr wiil ayaa hadda Jigjiga nala joogga oo durba sannad xidhay.
Subaxii xigay waxa aan la kulmay asxaab aannu mudo kala raagnay oo magaalada degan, meelihii ardaydana maan iman. Gelinkii dambe ilaa fiidkii asxaab kale ayaan midba mar u tagay. Maalintan waxa guurray wiil aannu meesha ku saaxiibnay oo qolka huteelka ila deganaa. Waxa uu ahaa wiil Ingineer ah oo ka yimid Khaliijka, in ay Dubai ahayd baan filayaa. Halkaas ayaa uu ka shaqeeyaa. Waa Soomaali reer Hargaysa ah, waxa uu wax ku bartay magaaladan aannu joogno. Waxa uu dalka u yimid in uu baasaboorkiisa oo Itoobiyaan ah cusboonaysiisto, in uu dadkii soo yara booqdo iyo malaha in uu maalmo Addis Ababa ku soo qayilo oo ayaamihii wacnaa ee ardaynimo xuso. Habeenkii goor dambe ayuu ii iman jiray isaga oo soo qayilay. Markaas ayuu aad iigu sheekayn jiray. Nasiibdarro, xidhiidh ayaamahaa dhaafsan oo sii socon karaa nama dhex marin.
Maalintii uu wiilkii ila degganaa guuray Gelinkeedii dambe ayuu ii soo sheegay in wiil yar oo arday ah uu meel u la’yahay, waan u ogolaaday in uu ila soo dejiyo. Habeenkii waxa u ila soo dejiyay wiil yar oo ardaydii Somaliland ka timid ah. Waxa uu ka soo noqday jaamacad deegaanka Amxaarada ku taalla. Weliba aan ahayn kuwa waawayn ee Gondar iyo Baxardaar ka mid yihiin. Waxa ay ahayd jaamacad ku taalla tuullo yar oo Amxaaradu degto. Waxa uu tagay darraad oo iyagu waa ardaydii u horaysay. Hal habeen ayuu jaamacaddii soo seexday. Isaga oo aan is diiwaangelin ayuu ka soo cararay. Wax uu ka cabanayo oo la sheegana waan waayay. Wiil yar oo casiirkii aqalka iyo talaagadii uu qabowga kala baxayay wiigag waayay ayuu u ekaa. Intii aannu hudheelka ila soo degin waxa uu la xidhiidhay hooyadii, waxaana loo jaray tigidhka diyaaradda Hargaysa tagaysa beri lixda subaxnimo. Nin dhaarsan oo tigidhku u go’an yahay ayaan is leeyahay jooji. Aniga oo ka xun ayaan subaxii tagsi u soo qabtay oo aan Hargaysa u diray.
Ayaamahaa aan Addis jooggay waxa aan la kulmay dad aan tiro lahayn oo jaamacaddihii loo diray ka soo wada noqday. Qaar ayaa ii sheegay in ay jaamacaddaha gaarka ah ee magaalada geli doonnaan, qaarna shandaddaha ayaaba u xidhxidhnaa. Ardaydaas mid keliya oo cabasho la aqbali karo ii sheegay maan arag. Qaar badani waxa ay ka cabanayeen nadaafadda suuliyada/musqulaha oo liidata iyo dad qaaqaawan oo ay meesha ku arkeen. Ardayda keliya ee aan u garaabay, in jaamacaddaha loo beddelo na soo jeediyay waxa ay ahaayeen kuwa lagu qoray jaamacaddaha deegaanka Oromada oo aan amaan ahaan Soomaalida u wanaagsanayn waagaas, marka jaamacaddaha qaarkood laga reebo. Balse ardayda soo noqotay ee aan la kulmay mid kaliya oo deegaanka Oromada ka soo noqday kuma uu jirin. Dhammaan waxa ay ka soo noqdeen deegaannada Amxaarada, Tigreega iyo Shucuubta Koonfureed ee dalka. Qaarkood waxa ay ka soo noqdeen jaamacaddaha dalka ugu faca wayn, ugu tayada fiican, deegaan ahaan na ardayda Soomaalida ugu fiican.
Masuul wasaaradda waxbarashada ee dawladda federaalka Itoobiya ka socday ayaa ardayda u sheegay in ay kolayba noqonayaan, sidii looga bartayna ay fursaddahaa ka qasaarinayaan arday dalkan u dhalatay iyo kuwo ay dalkoodii kaga yimaadeen. Labadii wiig ee u horeeyay waxa noqday in ka badan 50 arday, inta badan shaqsi ahaan ayaan ula kulmay oo reer Hargaysa sooc ah ayaa ay ahaayeen. Waxaa jiray hablo badan oo iyagu na noqday laakiin aannan mid kaliya la kulmin maadaama aan wiilasha ku kulmi jirnay maqaaxiya dhalintu iskugu timaado. Hadda mid kaliya oo maalin class fadhiistay ma jirin. Sidoo kale, waxa magaalada ayaamihii aan ka baxayay ku soo noqday arday jaamacaddihii lagu qoray ka waayay wixii ay u socdeen oo in loo beddelo raba, kuwaa laftooda in qaybi tagtay waan qiyaasayaa.
Wasaaradda waxbarashada Somaliland sannadkan isku day bay samaysay, waxa ay qorshaysay in la diro kaliya ardayda dugsiyada dawliga ah ka soo baxay. Waa talaabo si uun wax uga tari karta ardayda noqota oo u badan kuwa dugsiyada gaarka loo leeyahay ka soo baxda, laakiin kuma filna intaasi. Weli si dhab ah looma baadhin caqabaddaha ardayda celiya. In ardayda dugsiyada gaarka ah ka baxday noqoshada u bataan waxa sababi karta in ay marka horeba imaanshaha u badnaan jireen. Caqabaddaha ardayda celiya waxa ka mid ah in ay duruusta la qabsan waayaan, heerkooda aqoonneed ha hooseeyo ama nimaadka dalkan wax loogu dhigaa ha ku cusbaadee. Arday tuulo ama degmo ka yimid uma diyaarsana in uu Ingiriisi badhaxtiran wax ku barto. Ardayda magaalooyinka yaryar ka yimaaddaa inta badan kuma wanaagsana luuqadda ingiriisiga, sidaa darteed, haddii ay jiri jireen arday kibir u noqotaa, waxa hadda xad ka bax noqon doonna arday imtixaannada daadata oo halkaa ceeb baa ka soo kordhaysa.
Wasaaradda waxa la gudboon in ay si dhab ah u baadho sababta inta badan ardayda soo celisa. Waxa ay maalgelin kartaa dhawr arday oo ka qalinjabinaya jaamacaddaha dalkan oo cilmibaadhis ka sameeya arrinkaas. Teesiska ay ku qalinjabinayaan ayaa ay ku samayn karaan sababaha ardaydaas celiya. Caqabaddaha ardayda celiya ayaa kadib la xalin karaa. Sidoo kale, waxa la waraysan karaa ardayda aan noqon ee gobolada dalka joogga. Waa ardayda ay kuwii ay qolalka wada deganaayeen noqdeen. Iyaga laftooda waxa laga heli karaa xog badan oo kiiskan ku saabsan. Arrimahi waxa ay sugayaan in la xaqiijiyo boqolayda ardayda ah ee sannad walba noqota iyo mashaakilka u waawayn ee celiya. Wasaaraddu waxa aad mooddaa in aannay mustaqbal dheer ka lahayn ardayda ay dirayso, in aan waxeedu dhaafsanayn igu sawir iyo arday baannu dirnay iyo uga faa’idaysi siyaasi ah. Haddii uu intaa dheer yahay waxa ay ku dareen qaaddan lahayd soo noqoshada ardaydaas. Sidoo kale, wasaaraddu dhaqaale badan bay ku xisaabxidhaa ardayda ay dirto. Sannadkii dhawaa arday walba waxa loo qoray in ay ku baxday wax ka badan $500, haddii la celceliyo ardayda waxa ku baxay wax ka yar intaa badhkeed.
Qaladka u wayn cida gashaa ma aha wasaaradda waxbarashada, waa xafiiska diblumaasiga ah ee Somaliland ku leedahay Addis Ababa. Waa xafiiska u xilsaaran in uu ardayda u kala qaybiyo jaamacaddaha dalka. Xafiiska dhan ee caasimadda fadhiyaa dhawrkaa cisho ayaa u shaqo ah, inta kale bun macaan baa loo doontaa. Xafiiskaasi ilaa haatan ma kala yaqaan jaamacaddaha Itoobiya, meelaha ay ku kala yaallaan, ammaankooda, kuliyaddaha ay bixiyaan iyo kuwa aannay bixin. Sannadkii dhawaa waa xafiiska ardayda ku qorayay jaamacaddaha Madhawalaabuu iyo Ambo oo ka tirsan kuwa ugu khatarsan ammaan ahaan Soomaalida. Ambo oo kale waa xuduntii kacdoonka Oromada, waa halka laga furo lagana xidho waxa Oromiya ka dhacaya. Waa magaalo ay qowmiyaddaha kale oo dhami ka baqaan, iska daa Soomaalida oo colaad xumi wakhtigaas Oromada kala dhaxaysaye. Waa xafiiska aan ogayn in aannay Diridhaba Medicine bixin ee arday medicine ugu soo qoraya jaamacadda Diridhaba, waa xafiiska aan ogayn in aannay jaamacadda Madhawalaabuu bixin derajada koowaad ee Dhakhtarnimada ee dhawr iyo toban ku sii daayay. Waa xafiiska aan xataa ka war hayn waxa ay jaamacadda Addis Ababa ee ay isku wadada ku yaallaan bixiso iyo waxa aannay bixin. Xafiiska ayaa arday badan niyadjabiya oo sida ay kolba dhawr boqol oo KM u safrayaan ee yaad tihiin loo leeyahay ayaa ay marka dambe baska Jigjiga soo qabsadaan. Wajaale ku nastaan Hargaysana u hurdo tagaan.
Xafiisku haddii uu sidii sanadkii hore u maareeyo deeqaha, waxa hubaal ah in arday badani noqon doonnaan. Waxa hubaal ah in arday badan oo heerrarka kala duwan ee aqoonta diyaariyaa ay isxilqaameen oo xafiiska caawiya is yidhaahdeen. Laakiin cidi waxba kama ay hoos qaaddin, mararka qaar cadaw boosaska shaqo ee xafiiska ku socdaa loo arkay.
