Muxuu yahay dhibka jiraa? Intaynaan suaashaa jawaabteeda gudagelin waxa munaasiba inaan yara tilmaano dhibkii sarif-bararka iyo sicir bararka in dhawaydka falanqaynteedu socotay. Waxa jirta in xukuumadda hadda jirtaa ay guddi wasiiro ah usaartay xalinta wixii loogu yeedhay sicir-bararka run ahaantiina aan ahayn sicir barar keliya ee isugu jiray sicir-bararka iyo sarif-bararka. Guddidaasi waatay soo saareen go’aano ay u arkayeen inay yihiin xalkii mashaakilka sicir-bararka. Go’aamadaasna waxa ka mid ahaa qaar aan runtii xal uahayn sicir bararka sida go’aankii ku jihaysnaa lacagta Doolarka ah ee mobiladu laysugu diro. Go’aankii ahaa yaan Zaad lagu dirin wax 100 ka yar, guddidii go’aanka gaadhay waxay u arkayeen inuu yahay go’aan korloogu qaadayo isticmaalka Shillinka. Run ahaantiina goaankaas ayaa noqday midaan dhamaystirnayn oo dhibkii sicir-bararka iyo sarif-bararka sii waalay. Jaahwareerka aan maqaalkan kaga hadlayna kaasaa sababay.
Mishkillada jirta ayaa ah in dhib jiray lagu fuliyay goaan aan dhamaystirnayn kaasoo ka dhigan qof aad u xanuusanaayay oo loo qoray kiniin suuxinaya bakteeriyaddii xanuunka keentay. Qofkii bukaanka ahaa kiniinkaasi wuxuu ka dhigay mid bukaan-socod ah oo markaa aanu usoo noqonin caafimaad taam ahi.
Aan sii jilciyo’e, dhaqaalaha Somaliland wuxuu ku kala socday Doolarka sida xadla’aanta ah waxloogu kala iibsanayo. Taasaa runtii ahayd xanuunka loo baahan yahay in ladaweeyo. Xukuumadu hadda waxay go’aamisay in wixii yaryar ee badeecad ah ama adeeg ah ah Shillin lagu kala iibsado wixii buurana siday awalba ahayd Doolar lagu kala iibsado. Manay ahayn inay go’aankaa gaadho waayo maaha go’aankii saxda ahaa.
Mishkiladda hadda taagan iyo warkeeda. Waxaad wada ogtihiin dhibka fulinta go’aankaasi uu maanta bulshadeena kuhayo. Ganacsadihii alaabta yaryar iibinayay ee maantoo dhan Shillinka uruinayay marka uu ubaahdo inuu bakhaarkii jumladlaha ahaa waxkasoo iibsado waxa la odhan Doolar ku keen. Kaalintii shidaalka ee lagu qasbay inay Shillin waxaku iibiso, markay booyadii shidaalka dalbanayso waxa la odhanayaa Doolar soo shub. Qofkii dawlada ushaqaynayay ee mushaharkiisa Shillin lagu siiyay markuu isyidhaa kiradii guriga bixi, waxa la odhanayaa Doolar soo shub. Qolyihii sarrif-layaashuna qofka Doolar doonaya qiime sare oo aan kii ay dawladdu goysay ahayn bay Doolarkii kaga iibinayaan. Sidaasuuna qofkii Doolarka iibsanayay uu ku waayay lacag aan ka yarayn 4% lacagtuu bedelanayay. Markaa qofkii mushaharkiisu laba milyan oo Shillin ahaa hadduu isyidhaa mushaharkaaga oo dhan Doolar ubedelo si aad ugu bixiso kiro guri iyo fiigii iskuulka, wuxuu sarifkaa kuwaayi karaa lacag dhan 80 kun oo Shillin. Hadduu qofkaasi isyidhaa iskadaa sarrifka ee kirada guriga toos Shillin ugu bixi, kireeyaha gurigu wuxuu ugu dhufanayaa qiimee aad uga sareeya kii sariflaha ee uu ku waayay 4% ga. Halkaa waxaa ka bilaabmay sicir-barar dadban oo aanay ku talogelin guddigii xukuumadu sicir-bararka usaartay.
Laba mid bay ahayd xukuumadu inay samayso: inay goaankaba iska dayso oo ay xaaladu sideedii ahaato iyo inay gaadho go’aan sax ah oo ah inay mamnuucdo in haba yaraatee aan Doolar ah lagu kala iibsan badeecadaha dalka gudihiisa lagu iibinayo sida ay sameeyaan waddamada dunida oo dhami. Cidda keliya ee ay tahay inay Doolar waxku iibsadaan ayaa ah cidda waxsoo dejisa. Badeecaddu marhaday dalka gudihiisa soo gasho waa in lacagta waddanka uun lagu qiimeeyaa laguna kala iibsadaa.
Xalku muxuu yahay hadaba? MIshkiladaa Xalkeedu waa inay xukuumadu samaysaa laba arimood. Waa ta koowaade, xukuumadu waa inay samaysaa sidii loo fadhiisin lahaa qiimaha Shillinka marka loo eego Doolarka. Taa marka la samaynayana hadafku wuxuu yahay in la abuuro kalsooni buuxda oo shacabka reer Somaliland ay ku qabaan lacagta dalka ama Shillinka si markaasi looga gudbo baqaha ay dadku dareemayaan ee ah haddaad lacag buuran Shillin ahaan ukaydsato waxa dhici karta in si dhibyar aad lacagtaada uwaydo maxaa yeelay qiimaha Shillinku saacaduu doono ayuu waalanayaa. Kalsoonidaa soo celinteeduna waxay ku xidhan tahay iyadoo ay xukuumadu qaado talaabooyin midhodhala oo lagu maaraynayo qiimaha lacagta dalka. Talaabooyinka waxa kow ka ah in lasameeyo siyaasad cad oo xukuumadu dejiso iyadoo kaashanaysa dhaqaalayahanada dalka isla markaasna ka ansixisa baarlamaanka dalka. Arrinta labaad ee xukuumada looga baahan yahay ayaa ah inay siyaasadaa fulinteeda udaba fadhiisato Bankiga Dhexe ee dawlada. Bankiga Dhexe ee dawladdu waa inuu leeyahay waax u gaara ilaalinta qiimaha Shillinka. Qiimaha Shillinka sida loo ilaalinayaana waa in la fadhiisiyo sarrifka Shillinka marka loo eego lacagaha qalaad ee uu Doolarku ugu mudan yahay. Doolarka waxa soo raaci kara lacagaha dawladaha jaarka iyo dawladaha inta badan aynu alaabta kasoo iibsano sida Jaaynaha iyo Imaaraatka Carabta. Sirtuna waxay ku jirtaa, tusaale ahaan marka la jaan-goynayo sarrifka maalinlaha ah ee Shillinka iyo Doolarka, in la ogaado baahida loo qabo Doolarka. Adigoo aan baahida xadigeeda ogaanina suurtogal maaha inaad jaangoyso sarrifka labadaa lacagyow. Shaqadaana waxa iska leh waaxda Bankiga Dhexe hawshaa uqaabilsan, oo dabcan ay madaxka yihiin dhaqaalayahano hawshaa aqoonteedii leh, waaxdaasoo kaashanaysa bankiyada ganacsiga ee gaarka loo leeyahay iyo guddiga sarriflayaasha. marka hore waxa la ogaanayaa xadiga Doolarka ah ee aynu haysano; bankiyada ganacsigaa ee hadda 3da ah (Daara Salaam, Dahabshiil, iyo Premium) waxa amar lagu siinayaa inay usbuuc kasta Bankiga Dhexe usoo gudbiyaan Doolar wixii ay hayaan. Doolarka aan bankiyada oolin ee qasnadaha shirkadaha ku jirana intuu yahay waa la qiyaasayaa. Taasi waa dhinaca haynta Doolarka (supply side), waxa kaloo loo baahan yahay in la darso baahida loo qabo Doolarka (demand side). Labadaa dhinacbaa layska taagayaa arrinka intaan la goynin sarrifka. Ogowoo halkaynu usoconaa waa inaynu yeelano sarrif aan si sahlan isubedbedelin markaasaynu odhan karnaa lacagtii dalka qiimaheedii waynu fadhiisinay islamarkaana aynu shacabkeena ugu bushaarayn karknaa in guushaasi inoosoo hoyatay. Markaa si hadafkaa loo gaadho maxay samayn kartaa waaxdaa Bankiga Dhexe ee aynu nidhi ugu danbayntii iyadaa jaangoynaysa sarrifka. Waaxdaasi Maareeyaha Bankiga Dhexe waxay usoo gudbinaysaa warbixin ku sallaysan daraasada ay ku samaysay Doolarka aynu haysano xaddigiisa iyo inta Doolar ah ee reer Somaliland u baahan yihiin inay dibeda waxkaga soo iibsadaan si joogto ah. Bankiga Dhexe markuu xogtaa gacanta ku dhigo ayuu soo saarayaa sarrifka maalinlaha ah ee ay kuhawlgelayaan bankiyada ganacsiga iyo sarriflayaashu.
Halkaa markay marayso gudoomiyaha Bankiga Dhexe xukuumada ka saraysa ayuu ubandhigayaa daraasada ay sameeyeen dhaqaalayahanada bankigiisu iyo jaangoynta sarrifku siduu ku yimidba. Daraasadaasna waa inay ku jiraan talayooyin loo baahan yahay inay xukuumadu fuliso kuwaasoo khusaynaya hayadaha ay ka midka yihiin wasaaradda ganacsiga iyo wasaaradda maaliyadda.
Haddaan qudhaydo tallooyinkaas fikir hordhac ah ku darsadana, waxay ilatahay:
Ø Waxa loo baahan yahay in la xadido jaadka aynu maalintii Itoobiya kasoo iibsano.
Ø Waxa loo baahan yahay in cashuur adag lagu soo rogo baabuurta xaragada ah ee sida xad-dhaafka ah dalka usoo gala.
Ø Waxa loo baahan yahay inaan yarayno soo dejinta badeecadaha aan inagu samaysan karno sida qudaarta iyo caanaha.
Ø Waxa kaloo loo baahan yahay in dawladaha aan saaxiibka nahay sida Imaaraatka Carab aan waydiisano lacag Doolar ah oo amaah bilaa dulsaara ah, lacagtaas oo uu haynayo Bankiga Dhexe si uu suuqa ugu miisaamo marka baahidu ay ka badato Doolarka aan haysano.
Abdirashid Ahmed Guled
