Dadweynaha Soomaalilaan, intoodii qaadatay kaadhka codaynta, elasaydii hore ee maalintii Isniinta ee taariikhdu ahayd Nofeembar 13, waxa ay u dareereen goobaha codaynta, si ay u doortaan madaxweyne cusub—kaa oo noqon doona madaxweynahoodii saddexaad ee ku yimid “jacaylkooda, doorashadooda, iyo waddaniyaddooda.” Kursiga Madaxweynaha waxaa ku tartamayay Muuse Biixi, oo ah musharraxa Xisbixaakimka Kulmiye; Cabdiraxmaan Cirro, oo ah musharraxa Xisbiga Waddani; iyo Faysal Waraabe, oo ah musharraxa Xisbiga U. C. I. D.. Waxaa la arkayay qaar ka mid ah codbixiyayaasha oo subaxnimada codaynta aan sugin, ee isla habeenkii maalintaasi soo galaysay seexday goobihii ay ka codayn lahaayeen, iyada oo cimiladu ahayd mid aad u qabow oo dhaxan aad u darani na ay jirtay. Inta badan goobaha codbixintu si rasmi ah waxaa loo furay toddobadii aroornimo, iyada oo xilligaa ay safaf aad u dheer ku jireen boqollaal qof oo isugu jiray qaybaha kala duwan ee bulshada, cimiladu na ahayd sidii aan soo sifaynnay.
Aroortaasi waxa aan moodayay aroorihii kale in ay ka qabowbayd ka na dhaxan badnayd. Salaaddii Subax kolkii aan dirqi ku kacay dirqi na ku tukaday ayaa aan fuliyay go’aan kolkii aan seexanayay aan qaatay. Go’aankaasi waxa uu ahaa maalintaa oo dhan—subax ilaa fiid—kormeer run ah in aan ku sameeyo qaabka ay u socoto codayntu, iyo guud ahaan jawiga doorashadu caynka uu yahay. Taasi na waxa ay ka mid ahayd ujeeddooyinkii aan u imid degelkan. Goobtii kowaad ee aan imid waxa ay ahayd “Hadhwanaag.” Halkaa waxaa aan ugu imid saf aan aad u dheerayn oo wada rag ah. Kolkii aan dhugtay foolashooda oo hadda na aan dhugtay dareenkooda, aniga oo aan is ogayn ayaa aan jiriricooday, jibbooday na. Dabadeed aniga oo aan is ogayn ayaa aan oday ka mid ahaa dadkii ku jiray safka wayddiiyay labo su’aalood oo aad u weyn, runtii: “Maxaa ay dadkani u taagan yihiin bartan?!” iyo “Maxaa ay se doonayaan oo ka maqan?!”
“Adeer, bartan waxa aan u nimid u na joognaa in aan dooranno madaxweynahayaga cusub. Dad kale oo uunkan ku dhaqan haddii loo dooro, ama siyaasiyiin afarjeeblayaal ahi iyagu ay is doortaan—sida Ismaaciil Geellahan Jabbbuutidan noo dhaw qudhmiyay—, annagu isla annaga ayaa dooranna madaxweynahayaga. Waa xaq aan lee nahay, cidi naga ma qaadi karto, waa na mid dastuuri ah. Waxa aan doonaynno ee aad na wayddiisay waa xaqqaa oo aan rabno in aan ugu hiilinno masiirkayaga daleed iyo ayaankayaga nololeed, adeer.” Jawaabtaa uu u siiyay odaygu, qalbigayga ayaa ay gilgishay, shucuurtaydii kacsanayd na waa ay sii kicisay! Aniga oo aan weli hadlin ayaa uu hadda na nin aad u gu’ yar se u muuqday in uu lee yahay garasho badan i la hadlay, shucuurtaydii aadka loo soo kiciyay na mar kale aad iyo aad u sii kiciyay. “Farxad baa ay noo tahay in aan maanta codaynaynno. Nabadda iyo deganaanshaha aan haysanno ayaa Alle sokadii taa ka dhigtay suuragal. Alxamdulillaah! Saaka, fartaydani [murdisadiisa inta uu kor u taagay] waxa ay lee dahay awood badan: waa farta badbaadin karta ama baabbi’in karta qarankaygan loo soo huray dhiig iyo dheecaan badan!”
Warcelinnadaasi aniga oo horay u sii ogaa ayaa hadda na aan is dareensiiyay kol kale in aan ogaado in ay tahay muhiim xooggan. Jeer kale ayaa aan dadkii jalleecay. Inta aan ka qajilay in ay la yaabbaan qofkan ku mashquulay, ayaa aan ag istaagay meherad ka soo horjeeday, ka dib na aad ugu fiirsaday, inta aan doono. Safka waxaa ku jiray rag badan, kuwaa oo isugu jiray odayaal waaweyn, rag dhexaad ah, iyo dhallinyaro yar. Giddigood shucuur aan la qiyaasi karin ayaa ka muuqatay, sii ba dhallinyarada. Waa ay waddaniyadaysnaayeen xaqiiqdii, waa na ay faraxsanaayeen hubaashii; dareemmadaa na ma aha kuwo aan ku soo arkay dhulalkii aan ka imid, iyo xattaa dalalka Geeska iyo Bariga Afrika ee aan tegay. Waxa aan ogaaday bulshadani in ay diyaarsan tahay oo ay ka wacyi iyo dimuqraaddiyad fiican tahay isirkeenna intiisa kale. Waxaa kale oo aan ogaaday in aan ay ka fiicnayn ee ay ka nasiib iyo ayaan roon yihiin. Waxaa saddexaad oo aan ogaaday in aan ay ka fiicnayn, ka na nasiib iyo ayaan roonayn, ee ay uun ka “dedaal” badiyeen. “La ka dheeree, orod se ma aha!”
Lugahayga waxa aan ku tegay in ka badan afartan goobood oo ku kala yaallay degmooyinka ay Hargeysi ka kooban tahay. Qaarkood waxa aan joogay wax ka badan nususaac ama saacad. Qaarkood kale na waxa la ii oggolaaday in aan galo gudaha oo aan qiimeeyo shaqadu sida ay u socoto. Baadhistayda intii aan samaynayay waxa aan ogaaday arrimo badan oo sax iyo khalad labada ba isugu jira. Guud ahaan doorashadu waxa ay u dhacday si nabad ah iyo si qurux ah labada ba. Dadku waxa ay galeen safaf aad u dheer oo qaarkood ka badnaayeen boqol mitir. Iyaga oo ixtiraamaya diintooda waxa ay u kala baxeen rag iyo dumar: raggu waxa ay lahaayeen safkooda, dumarku na safkooda. Mar kale iyaga oo ixtiraamaya dhaqankooda ayaa ay waayeelka iyo dadka jilicsan ee gadaal ka imanayay ku sharfayeen safka xaggiisa hore. Mar saddexaad, tan baa ba leh la yaab badan e, iyaga oo ixtiraamaya dareenkooda ayaa aan ay habayaraato e ka muuqanayn ama laga fahmi karayn gaajo, harraad, iyo caajis, mid na ba. Arrimahaa oo dhan iyo deganaantii, maqalkii, iyo ixtiraamkii ay muujiyeen goobihii codaynta waxa ay ka dhigeen goobo wacan hawl ahaan, amni ahaan, iyo jawi ahaan inta ba. Waa na dadkan, runtii, dhacdadan kuwa ka dhigay dhacdo taariikhi ah.
Dadkaasi sida dhabtu ay tahay waxa ay muujiyeen gobannimo aad u badan. Kooda soo iibsada caagad biyo ah waxa uu dhawr jeer kolka uu kabbado siinayay walaalladiisa la xaqqa ah se aannu waji aqoon. Kooda soo iibsada buskut ama cunno fudud aad baa ay u yarayd inta uu ka cunayay. Maadaama waqtigu uu dheeraa, safka na dad aad u badani ku jireen, waa ay is maaweelinayeen oo mar ba qof la dhegaysanayay. Mid qaada hees, mid dhacdo ka warrama, iyo mid kaftan soo bandhiga, inta ba waa ay isugu jireen. Barqadii oo qorraxdu kululaatay, in yar dabadeed na aad u sii kululaatay, dadkii xammili kari waayay dhallinyaradu waxa ay u doonayeen dallado, kii heli waayaa na waxa uu u doonayay kortoon ay dhakada saartaan. Qofkii yar dawakha, ama madaxu yara xanuuno, meel leh hadh fiican ayaa ay gaynayeen, booskiisii na waa ay u sii ilaalinayeen (si aan looga buuxin). Si gaar ah nimanku waxa ay il gaar ah ku eegayeen naagaha, waxa ay u samaynayeen samafal aad u badan, wehel iyo difaac labada ba waa ay u ahaayeen. Qof kasta ku ma aannu xadgudbayn jaallihii, marka isaga la soo gaadho ayaa uu galayay goobta, ka dib na si nabad ah oo qurux ah ayaa uu u codaynayay. Dhacdooyinkaa yaryar ee is biirbiirsaday ayaa hubaashii qayb weyn ka ahaa quruxda badan ee ay yeelatay doorashadan ee ka dhigtay tu taariikhi ah.
Afar mas’alo ayaa ii baxay intii aan ku jiray indha’indhaynta. Dadka codaynayay aad baa ay u yaraayeen marka la barbardhigo dadka kale ee aan codaynaynin. Goob kasta oo aan soo maro marka aan ka soo gudbo waxa aan maqaaxiyaha iyo meelaha kale ba ku arkayay dad tiro ahaan ka badan, se aan codayn iyo baddaa ba ku jirin. Taasi haddii ay wax na tusinayso waxa ay na tusinaysaa dad aad u badani in aan ay qaadanin kaadhka codaynta oo ay ka quusteen siyaasadda Soomaalilaan, saddexda musharrax na u arkayeen in ay yihiin saddex isku mid ah si kasta oo aan is dhaamin. Dadka codaynta ka qayb qaatay jinsi ahaan waxa ay u badnaayeen dumar. Kolka laga soo tago goobo yar oo raggu ay ku badnaayeen, goobaha inta kale ama dumar sooc ah ayaa ay ahaayeen, ama iyaga ayaa u tiro badnaa. Taasi waxa ay noo sheegaysaa dheddigeennu in uu ka badan yahay labkeenna, waa na arrin iska cad oo qof wal ba u muuqan karta. Mar kale, dadka codaynayay da’ ahaan waxa ay u badnaayeen dhallinyar. Sii ba kuwoodii dhashay 1990-2001 si fiican ayaa ay uga qayb qaateen doorashadan—si fiican oo weli ba fiican. Taasi waxa ay iftiin xoog leh u tahay maanta dhallinyarada Soomaalilaan in ay yihiin dabaqadda ugu badan dadkooda, laga na sugayo in ay wax bartaan oo wax badan ka beddelaan nolosha dadnimadooda, dadkooda, iyo degelkooda. Ugu dambayntii, goobaha codbixinta qaarkood waxaa joogay shaqaale aad u gacan culuslaa, kuwaa oo bulshadii ay u shaqaynayeen ka dacwoodeen. Waxaa na muuqatay shaqaalayaasha la qaatay in ay ka mid ahaayeen kuwo aan si wanaagsan loo tababbarin—oo xattaa aan kala garanayn shaqada sida ay u kala lee yihiin iyo waxa ay tahay in ay ka wada shaqeeyaan.
Gefafkii aan arkay waxaa ka mid ahaa, iyada oo laga baxay waqtigii ol’olalaha, xisbiyadu in ay goobaha codaynta ka samaynayeen falal ay rabeen in ay ku soo jiitaan qalbiyada iyo caaddifadda dadka, iyo ballanqaadyo ciiddaa ka badan. Waxaa kale oo ka mid ahaa, dadka naafada ah in aan loo samaynin hannaan sharci ah oo ay ku codeeyaan, ee iyada oo la wada arkayay ayaa ay samaynayeen codayntooda, taa oo aan waafaqsanayn hannaanka sharciga ah ee lagu codeeyo. Waxaa saddexaad oo kale oo ka mid ahaa, dadka in aan la siinin wacyigelin wanaagsan oo buuxda, taa oo laga garan karo in ay kala garan waayeen xisbiyada ay u codaynayaan magacyadooda, astaamahooda, booska bannaan calaamadda lagu qorayo, iyo calaamaddaa sharci ahaan xadka aan la dhaafin karin. Waxaa afaraad oo kale oo ka mid ahaa, dad aan qaangaadhin oo weli ba tiradoodu badnayd in ay codeeyeen, qaab kasta ba ha ku qaateen kaadhka codaynta e. Intaa waxaa raaca, shaqaalayaashii ka shaqaynayay goobaha codbixinta in ay wacaallo iyo natiijooyin siinayeen asxaabtooda—taa oo xeer ahaan iyo dhaqan ahaan ba ah khalad aad u weyn . Idil ahaan khaladaadkaasi, ma aha kuwo waaweyn oo doorashada miisaankeeda iyo kalsoonideeda wax u dhimi kara—dunidanna ma jirto doorasho ka dhacdaa oo boqolkii ba boqol si kasta ba sax u noqota. Doorasho wal ba leh gefafkeeda yar ee ay tahay in laga barto waaya’aragnimo la dheefsado.
Guud ahaan doorashadani waxa ay ka dhacday 21 degmadoorasho oo dhaca laga soo bilaabo Lawyacaddo ilaa Taleex. Goobaha codayntu tiro ahaan waxa ay ahaayeen 1642, dadkii codaynayay na 704,089. Gobollada laga codaynayay waxa ay kala ahaayeen lix gobol: Maroodijeex (249,229), Togdheer (147,440), Awdal (102,571), Sanaag (80,334), Sool (63,698), iyo Saaxil (60,817). Waxaa joogay in ka badan lixdan kormeere oo caalami ah, kuwaa oo dawladda Ingiriisku ay maalgelisay, ka na kala socday in ka badan afar iyo labaatan dal oo dunida oo dhan ah. Doorashada qabsoomiddeeda iyo qabyatirkeeda waxaa ka hawlgalayay in ka badan siddeed iyo toban kun oo qof oo ka kala socday Guddiga Doorashada, saddexda xisbi, iyo hay’ado badan—kuwaa oo cid wal ba qabaynaysay shaqo qeexan ku na qabanaysay istiraatiijiyad qeexan. Guddiga Doorashadu waxa ay ku guulaysteen in ay codeeyaan intii is diiwaan gelisay, intii is diiwaan gelisay in ay ka codeeyaan goobihii ay iska diiwaan geliyeen, iyo goobahaasi in laga ilaaliyo nooc wal ba oo isdabamarin iyo musuq ah. Waxaa kale oo ilaa iyo eegga ay ku guulaysteen in ay la yimaaddaan dulqaad iyo bisayl badan, iyo xisbiyada dhex in ay u noqdaan oo mar ba kii wax tirsada qancin u la diyaar ahaadaan.
Gunaanadkii, Soomaalilaan waxa ay qabanaysay doorashooyin tan iyo labadii kun iyo labadii. Waxa ay na doorashooyinkii hore ee ay qabatay ka heshay khibrad si wacan uga dhex muuqatay tii u dambaysay. Khibraddaa oo si heer sare ah looga faa’iidaystay, Madaxweynaha haatan ee Siilaanyo oo sharci ahaan isaga oo mar labaad tartami kara ka tanaasulay, xisbiyada oo ku kalsoonaaday isla jeerkaa na qiray in ay aqbalayaan natiijada rasmiga ah, saddexda musharrax oo loo qabtay doodo badan oo si toos ah loo wada baahiyay oo si ay ku jirto ilbaxnimo iyo aqoon badan u qeexay barnaamijyadooda iyo doodahooda, iyo tookadan oo la adeegsaday tiknoolajiyad casri ah oo codeeyaha si loo aqoonsado ka sawiraysa wajiga iyo indhaha, ayaa doorashadan ka dhigtay doorashadii ugu wacnayd ee laga qabto “gaar ahaan Geeska Afrika, guud ahaanna qaaradda Afrika.” Taa qofkii qiri waaya waa qof aan inna ba qayb ku lahayn gobannimada iyo garashada runta ah, mid na ba. Wax se doorashadan qabsoontay qurux dhammaystiran u yeeli kara ama aan u yeeli karin had ba falceliska ay falaan xisbiyada laga guulaysto. Waa halkaa halka ay ku fooggan yihiin indhaha bulshada Soomaalilaan iyo Bulshada Caalamka ba. (Xisbiyada laga badiyo haddii ay sharciga u hoggaansamaan, Soomaalilaan waxa ay heli doontaa magac iyo maamuus aan laga hagran doonin, dunidu na waxa ay ku khasban tahay masiirka siyaasadeed ee Soomaalida si uun in ay u maareeyaan. Haddii kale, caksiga weeye!)
■ ■ ■
Jaalle Maxamed C. Saciid – Samiik
Hargeysa, Waqooyigalbeed, Soomaaliya
Lamme, Nofeembar 20, 2017—04:25 G.D.
Dhulbahante, Jaamac Siyaad, Reer Khayr
