Qaabka uu u dhignaa Go’aankii ugu dambeeyay Maxkamadda Dastuuriga ahaa, wuxuu u muuqday mid ku salaysan hab-dacwadeedka, oo aan shaqo ku lahayn nuxurkii khilaaf ee u dhexeeyay dhinacyada (merit). Waxay maxkamadu hareer iskaga weecisay ka garnaqista dacwaddii uu Talyanle uu kaga codsanayay in dib-u-eegis garsoor loogu sameeyo go’aankii Golaha ee lagu doortay Guddoomiyaha cusub ee Golaha 6-dii bishan, Iyadoo Maxkamadu tilmaantay in aanay arrinta loosoo gudbiyay ahayn mid dastuuriya, balse ay la xidhiidho xeer hoosaadka G/wakiilad, Sidaasi darteedna ayna u gudo galin dooddeeda. Waxaanay kusoo gabagabaysay in arrintaasi dib loogula noqdo Golaha iyadoo loo eegayo xeer-hoosaadka Goluhu sida uu dhigayo.
Maxkamaddu halkaasi kagamay hadhine, haddana waxaad arkaysaa iyadoo hab-dacwadeedkii ka gudubtay oo hoos ugu dhaadhacday nuxurkii khilaaf ee ay cabashadu ka taagnayd oo ahaa qaabkii uu u dhacay fadhigii G/wakiiladu ee la isku qabtay natiijadii cod-bixintiisa. Maxkamaddu waxay ku tillmaanatay fadhigaasi su’aashu ka taagnayd natiijadiisa, mid loo maray sidii xeer-hoosaadku dhigayay (procedural rules). Iyadoo waliba aamusnaantii xildhibaan Talyanle saaxiibadiisa ka dhigatay inay caddayn u tahay inay wax waliba sidii loo baahnaa u socdeen, balse sheekadan danbe keeneen markii ay dhammaadeen ee la isla qaatay ciddii ku guulaysatay loollankii loogu jiray afhayeenka aqalka. Miyaanay taasi ahayn dooddii laga filayay dhinaca kale?.
Maxkamaddu Ma Iyadaa La Garnaqsatay Cabdiraxmaan Talyanle?.
Sidee ayay Maxkamadu u qaraarisay nuxur khilaaf oo aanay dhinacyadii isku hayay horteeda kaga doodin?.
Haddayna Dastuuri ahayn arrintani gabi ahaanba, oo aanay dacwaddani ka furmi karin Maxkamadda, maxay ku keentay inay wixii ka dhacay 6-dii August, ku tilmaanto tallaabooyin waafaqsanaa xeer-hoosaadka aqalka?.
Miyaanay ahayn inay ke ekaato Dastuuri ma aha?.
Haddiiba ay ka hadashay dullucda arrinta (point of issue), may ahayn inay Maxkamadu ag mar-marto. Waxay ahayd inay si buuxda u go’aamiso wixii looga dheg-taagayay oo ay si xeel-dheer u daristo waxaanay iskugu soo biyo shubanaysaa su’aasha ah “Go’aanka golaha ee lagu caddeeyay musharraxa ku guulaystay guddoomiyannimada goluhu ma yahay mid sharciya oo aan mad-madaw ku jirin mise maaha?”.
Jawaabta su’aashaasi waxay ahaan lahayd mid la xidhiidha arjigii dib-u-eegista go’aan ee maxkamadda loosoo gudbistay, Waxaana soo bixi lahaa go’aan dastuuriya maadaama oo waxa laga garnaqayaa uu yahay xil ka mida xilalka dastuuriga ah sidii lagu buuxin lahaa.
Go’aankaasina wuxuu noqon lahaa mid ku salaysan nuxurkii khilaafka (Decision on merit). kaasi oo noqon lahaa sidan;
- Inay ayido natiijadii shirguddoonkii ku meelgaadhka ahaa ku dhawaaqay oo ay Baashe u aqoonsato guddoomiyaha Aqalka, deedifaysana doodii dacwoodaha.
- Inay laasho natiijadii cod-bixinta, haddii ay ku qanacdo inuu mad-madaw ku jiro natiijada oo la horkeeno caddaymo lagu kalsoonaan karo, Kadibna ay amarto in mar kale lagu celiyo codbixinta sida uu dhigayo xeer-hoosaadka aqalku (iyadoo waliba qaabka ka hufan qaabkii hore loo codaynayo).
Haddii aynu ka eegno dhinac hab-raac ee aad moodo inay Maxkamadu ka jawaabtay su’aasha ahayd “Cabashada loosoo gudbiyay, ma tahay mid la dhageysan karo oo ku salaysan xaqiiqo iyo sharciba?, Waxaanay Maxkamadu kaga jawaabtay ‘Ma aha’, iyadoo ku sallaysay inayna doodda loo soo gudbiyay waafaqsanay Qodobka 98 (1) ee dastuurka. Maadaama oo ay maxkamadani tahay, maxkamad fasiraadeed waxa la gudboonna inay inoo qeexdo waxay tahay ‘Dacwad Dastuuriya’ ama shuruudaha laga rabo dacwad dastuuriya ee aanay buuxin cabashani?. Taasi oo aanay Maxkamadu samaynin. Waxaana halkaas kasoo bixi lahayd fasiraad sharciyeed oo dacwadaha dambe lagaga qiyaas qaato. Sidoo kalena waxaynu fahmi sababta ayna dacwadan Talyanle u ahayn mid dastuuriya, ee isla go’aankii hore ee ay Maxkamadda Dastuuriga ahayd ku hakinaysay magacaabistii guddi-hoosaadyada Golaha ee ay summadiisu ahayd MS/GMS/G-7/282/2013, u noqday go’aan Dastuuriya. Muxuu yahay Faraqa labada dacwadood u dhexeeya, waayo labaduba waxay xidhiidh la lahaayeen Xeer-hoosaadka G/Wakiilada? Labadaba waxay ahaayeen, laba go’aan oo kasoo baxay Shirguddoonka Golaha?
Labadaasi arrimoodba waxay soo afjari lahaayeen khilaafkii Golaha, waxay Maxkamadu noqon lahayd mid gudatay xilkeedii Dastuuriga ahaa oo aan ka baxsanin. Waayo Garsoorka waxaynu u samaysannay inuu noqdo bar-dhammaadka khilaaf kasta oo lagala maarmi waayi xalk ka gaadhistiisa. Waana laga qurux badnaa inay Maxkamadu waji kale u yeesho khilaafkii soo gaadhay, iyadoo waliba aaminsan inuu khilaafkii wali taaganyahay marka ay soo jeedinayso inay mudanayaashu khilaafkooga ku dhammeystaan aqalkooda. Hadday ku dhammeysan karaan, maxaa keenay Maxkamadda? Haddayse ku dhammaysan kari waayaan, miyaannay ahayn kii roon Golaha ha usoo hadho marka uu labada qolo mid waliba shirguddoon gaar ah wato, oo aanu jirin mid la isla wada aqoonsanyahay, tiradooduna ayna waxba isdheerayn?
Haddii aad eegto asbaabta ay maxkamaddu u cuskatay qaraarka ku sheegtay “in aanay jirin cid durtay habkii loo raacay codaynta“, Waa dhab oo may jirin codaynta ka hor iyo marka codoyntu socotayba wax buuq ah ama duris ah oo ka dhex dhacday Fadhigii Golaha, Xildhibaannadu si deggan ayay u fadhiyeen, wax walibana waxa uu u dhacay si qurux badan, tar-tamayaashuna raalli ayey ka ahaayeen qaabkii loo guddoominayay fadhiga. Waana halka aad mar is odhan karto Maxkamadu markay leedahay fadhigu wuxuu dhacay si waafaqsan nidaamkiisii caadiga ahaa, wey saxsantahay. Balse markaad dhuuxdo doodda dacwoodaha, waxaad arkaysaa inuu leeyahay ismalaha cod-tirintii iyo natiijadii lagu dhawaaqay. Taasi oo noqon lahayd mid uu ku saxsanyahay ama uu ku qaldanyahay haddii la siin lahaa fursad lagula darso oo lagula eego wuxuu cuskaynayo. Halkan se waxay Maxkamadu kaga hadlaysaa uun xilliga ay tabashadani timid inay tahay xilli ay xeedho iyo fandhaal kala dhaceen, oo ay markii hore ahayd inuu dacwooduhu duro natiijada, taasi oo aad u fahmi kartid in la lagu leeyahay ‘waxaad ku deg-degtay hambalyada’. Dooddaasi maxkamadeedna waa mid uun ka hadlaysa waqtiga ay cabashadu timid ee maaha mid ka hadlaysa waxay cabashadu ka timid.
Mana jiro qodob-sharci oo waqtiyaynaya saacadaha ay tahay in la duro ama laga cawdo go’aan sidan oo kale u dhacay. Haddii aad wax qalad ah ismoodsiiso inuu sax yahay, (Mistake of Fact) hadhawto xaq uma lihid inaad codsato dib-u-sixideeda? Sharciga wax loo samaysato in aanay ciddina ku qattalmin oo si cad loogu maareeyo danaha iyo xidhiidhka dadka dhex mara ha noqdo xidhiidhkaasi mid bulsho, dhaqaale iyo siyaasadeedba. Sidaasi darteed ayaanay sax ahayn in lagu yidhaahdo “waa lagula gaadhaye iska qaado”, balse wuxuu jidaynayaa in aanu qofna ku ladin wax uu weecsan ku kasbaday (negative gain) ha noqoto adduun, kursi, magac iwm.
Arrinta kale xusida mudani, balse aanan jeclayn inaan kusii dheeraado waa xeerka hoosaadka Golaha iyo Qodobadiisa, (Xeer Lr 1/2006) ay Maxkamadu u cuskatay maadaamo oo la baabiiyay, sida aan kasoo xigtay barta sharciyada ee la yidhaahdo Somaliland law, taasi oo sheegtay inuu meesha ka saarayo xeer hoosaadka ka dambeeyay ee (Xr Lr 12/2014) oo ka kooban 73 Qodob.
Maxkamaddu waxay qaraarkeeda ku sheegtay in aanay dacwaddani ahayn mid dastuuriya, sidaa darteedana aanay ka garnaqisteedu u bannaanayn. Dooddaasi oo aanan anigu qabin inay sax tahay (haddii waxa la isku hayaa uu yahay go’aankii golaha ee lagu iclaamiyay Shirgudoonka Cusub ee Golaha Wakiilada). Go’aankaasi oo ay tahay aaminsanaado (Presumption to be valid) illaa inta ay caddaymo liddi ku ah lagu burinayo ansaxnimadaasi. Waxaanay dacwadani dastuuri ku tahay sababahan;
- Marka laga yimaaddo Qodob sharciyeed oo la isku hayo fasiraaddiisa, waxa sidoo kale noqon kara dacwad dastuuriya.
- Go’aan kasoo baxa gole dastuuriya oo la isku qabtay dastuurnimmadiisa, ama ansaxnimadiisa. Ku dhawaaqista Guddoomiyannimada Baashe Maxamed Faarax, waxay ahayd go’aan gole oo uu shirguddoonku ku dhawaaqey. Sidaa darteed dib-u-eegista Garsoor ee maxkamadda laga codsaday waa mid noqon karta Dastuuri amaba idaari.
- Go’aanka Dib-u-eegista garsoor la marinayona waa inuu noqdaa mid ay kasoo cabatay cid/hay’ad uu go’aankaasi saameeyay awood ama uu xaq uu lahaa. Cabdiraxmaan Talyanle xaq buu u lahaa inuu dib-u-eegistaasi dalbado maadaamoo go’aankaasi saameeyay xaq siyaasadeed uu lahaa.
- Doorashada Shirguddoonka G/wakiiladu waa arrin dastuuriya ( Qod; 44/3 Dastuurka). Shirguddoonku waa ciddii ku hadlaysay awoodda Golaha ee meel walba ku mattalaysay magaca wakiilada. Waana arrin dastuuriya inuu Goluhu lahaado Shirguddoon uu isku raacsanyahay si uu u ahaado Golle gudan kara waajibaadkiisa, Sidaa darteedna Xilka guddoomiyaha aqalku lama mid aha magacaabista Guddi-hoosaadyada aqalka, iwm.
- Cabashada Maxkamada loo soo gudbiyay maaha mooshin dib loo dhig-dhigi karo oo la mid ah arrimaha caadiga ah een xidhiidhka la lahayn mansabka shirguddoonka, amaba uu Guddoomiyuhu kala simanyahay xildhibaanada kale, Balse arrintani waa mid saamaynaysa dhismihii iyo wadajirkii golaha. Waayo waxa la isku hayaa, ciddii fadhiga soo socda guddoomin lahayd Golaha wakiilada.
Waxa sidoo kale jirta dood sharciyeed oo gabi ahaanba kasoo horjeeda doorka garnaqsiyeed ee Maxkamadda Dastuuriga ku leedahay arrimaha kuwan oo kale ah ee Golle Dastuuriya uu isku qabto. Sharciyaqaanada aragtidaasi qaba ayaa ku doodaya inuu Golaha wakiiladu yahay aqal ismaamula oo ka madaxbaannaan Waaxda Garsoorka, arrimihiisana ay tahay inuu isagu dhammaysto isagoo u maraya xeer-hoosaadyadiisa. Waxayna qabaan in go’aan kasta oo garsoor oo la xidhiidha arrimo xeerdajineed waxay u arkaan farogalin Waaxeed.
Kala-madax-bannaanta Saddexda Waaxood (Separation of powers) ee dawladdu maaha aragti koox gaar ahi wadato, balse waa mabda dastuuriya, balse doodda garyaqaanadani waxay marka ay kala madax-bannaanta awoodaha ka hadlayaan, ay indhaha ka lalinayaan, mabda’a kale isna ku lammaan ee ‘isxisaabinta waaxaha qaranka’ (Check and Balance). Waa run oo Maxkamadda Dastuuriga ahi, ma farogalin karto arrimo ka waaxaha kale, haddii aanay iyagu buuqooga lasoo doonan. Marka se, looga soo cawdo amaba ay iyagu soo kala cawdaan, waxa Maxkamadda ku waajiba inay ciddaas/hay’addaasi caddaaladda soo bidday u jawaabto.
Khilaaf kasta oo laba dhinac u dhexeeyaa, wuxuu ku dhammaan karaa, saddex qaab mid uun 1). Iyadoo dhinacyada ishayaa ay iskood uga heshiiyaan, 2). Iyadoo mid muquuniyo midka kale oo dhinaca la muquuniyaa isdhiibista xal moodo. 3). Iyadoo ay dhinac saddexaad oo ka madax bannaan dhinacyada la iskula tago, oo laga filayo go’aan dhex-dhexaada.
Markaas Garyaqaannada diiddan awoodda gar-qaadiseed ee Maxkamadu bal waa kaase ha sheegaan wajiga afraad ee uu ku dhammaan karo khilaafka Aqalka Wakiilada ka alloosan iyo mid kasta oo la mid ahiba, marka ay labada waji ee hore fashilmaan ee xal lagu gaadhi waayo?
Guntii iyo gobagabadii, khilaafyada dastuuriga ahi ama kuwa maamul (ee u dhexeeya dawlada iyo dawlada, ama dadka iyo dawladdu) maaha wax la sharaysto, balse waxay tilmaamayaan koritaanka aragtida iyo Fahamka sharci ee bulshada. Waxaanay dhinac kale tusaale u yihiin, inaynu nahay bulsho siyaasadeed oo xagooga jiro ku-dhaqanka sharcigu (rule of law), Taasina suurto gali mayso, haddii aanu fikirka Maxkamadaheenu halkiisaasi ka korin, oo aanu ku dadaalin sidii ay curin lahaayeen mabaadi sharci oo dhaafsiisan xalalka ku meelgaadhka ah ee galalka la hor keeno uun. Waxaana taasi ka midha dhallin kara, Garsoor dhiirran, oo si xeel dheer uga baaraandaga doodaha dastuuriga ah ee ka dhashay goldallooyinka sharciyeed jira, Markaas ayuu noqon karaa, dastuurka iyo nidaamka siyaasiga ahi mid kora, oo ina siiyo faham ballaadhan oo ku saabsan xuquuqda iyo waajibaadka guud/gaarka ah ee nidaamka bulsho-siyaasadeed ku dhisan yahay.
Sidoo kale, waxa loo baahan yahay in la sameeyo, xeerkii Maxkamadda Dastuuriga ahaa (Constitutional and Administrative Court Act), kaasi oo nidaamiya hab-dacwadeedka la xidhiidha arrimaha maamul iyo kuwa dastuuriga ah, si ay ilaalinta xuquuqda dastuuriga ah ee muwaadinku u noqoto waajib-sharciyeed oo dhaqangala, oo hay’adihii u xilka saarnaa lagala xisaabtami karo. Haddii taasi la waayon, xuquuqda iyo xorriyaadka muwaadinku waxay aahaan doonaan siday imika yihiin, khad-madaw oo ku xardhan uun boggaga dastuurka.
Garyaqaan Maxamed Axmed Cabdi Bacaluul (waddi 12@gmail.com)
