Saadaashii tirada carruurta Soomaaliyeed ee ay hayso ama ay ku dhici doonto nafaqo-xumo ba’an ayaa kor u kacdey 50 boqolkiiba tan iyo bilowgii sanadka oo gaadheyna 1.4 milyan, oo ay ka mid yihiin 275,000 oo hadda qaba ama ay sanadka 2017ka ku dhici doonto nafaqo-xumada ba’an ee halista gelineysa naftooda.
Carruurta nafaqo-xumada ba’an qaba ayaa sagaal jeer uga dhow in ay u dhinteen cudurro sida daacuunka/shuban-biyoodka ba’an iyo jadeecada ah, kuwaas oo hadda faafaya marka la barbardhigo kuwa aan qabin. Markii ay socotey macaluushii sanadkii 2011kii ka dhacdey Soomaaliya ee dishey qiyaastii 260,000 qof – oo in ka badan kala badh ay ahaayeen carruur da’ yar – ayaa dhimashada carruurta ugu badan waxaa sababey shuban iyo jadeeco.
“UNICEF iyo la-hawlgelaayasheeda ayaa carruur ka badan 56,000 ka daweeyey nafaqo-xumo ba’an muddada ka baxdey sanadkan – ku dhowaad 90 boqolkiiba ayaa ay tiradan ka badan tahay tii isla muddadaan oo kale sanadkii 2016kii,” ayaa uu yidhi Steven Lauwerier, Wakiilka UNICEF Somalia. “Abaarta, cudurka iyo barokaca wada-socda ayaa ah kuwo carruurta aad u dila, waxaana looga baahan yahay in aan si degdeg ah u qabanno wax badan si naftooda loo badbaadiyo.”
Ilaa 615,000 qof, kuwa ugu badan ay yihiin haween iyo carruur, ayaa ay abaartu soo barokicisey tan iyo bishii Nofembar 2016kii.
Roobabkii Gu’ga (Abriil – Juun) ayaa teelteel u da’aya, kuwaasoo oo ah kuwo lagu diirsadey meelihii ay ka da’een ee dalka. Laakiin roobabka ayaa sidoo kale halis ku ah carruurta. Haddii ay roobab xooggan da’aan waxaa ay dhibaato kale ku keenaan carruurta ku nool hoyga jilicsan ee ka sameysan cooshadaha, ulaha iyo calallada ama shiraacyada. Haddii ay da’aan roobabka Gu’ga, oo aan gargaar la gaadhsiin qoysaska, dad kale oo badan ayaa ku khasbanaan doona in ay ka soo guuraan dhulkooda oo ay yimaaddaan xerooyinka barokacayaasha. Cudurka Kaneecada (malaariyada) ayaa haddaba ay muuqataa in uu dillaacay, waxaana sidoo kale batey daacuunka.
“Isu-socdyada cusub ee dadka ayaa uga sii daraya xaaladda. Dadka ku hadha degaannadooda ayaa u baahan gargaar degdeg ah si aaney ugu khasbanaan in ay qaxaan; kuwa horebya u soo qaxay, ee hadda ku sugan xerooyinka, ayaa ah kuwo aad u nugul – carruurta ayaana ah kuwa ugu nugul dadka oo dhan,” Lauwerier ayaa sidaa yidhi.
Haweenka iyo carruurta ayaa badanaa safarka soo gala, oo caadi ahaan u soo lugeeya degaanno ay rajeynayaan in ay gargaar ka helaan, ayaa badanaa la dhacaa amaba ka sii darene, la dhacaa inta ay waddada ku soo jiraan, iyo marka ay xeryaha joogaanba. In kasta oo ay jireen warar sheegaya in ay dhaceen xadgudubyo jinsi, oo uu ku jiro kufsi, haddana haweenka badidoodu ma sheegtaan xadgudubka loo geystey waxaana taas sabab u ah ceebta lala xidhiidhiyo kufsiga iyo baqdin ay ka qabaan in nimankoodu ogaan doonaan waxa dhacay. Kuwa geysta tacaddiyada jinsiga ayaa ay dhif tahay in loo ciqaabo falalka ay geystaan.
Abaarta ayaa sidoo kale ilaa 40,000 oo carruur ah ku khasabtey in ay ka baaqdaan fasalladii ay dhigan jireen, maaddaama qoysaska ugu nugul ay carruurtooda u dirsadaan biyo (inay u arooraan), ama ay meel kale u guuraan iyaga oo raadsanaya cunto iyo biyo. Caddeymo lagu heley wareysiyo ayaa muujinaya in carruur badan oo ku nool waddooyinka, iyo carruurta barokacayaasha ah ay askareysanayaan kooxaha hubeysan.
Qorshe goor hore la dejiyey iyo maaliyad la heley ayaa suurageliyey in si weyn kor loogu qaado gargaarka la bixiyo. UNICEF iyo la-hawlgalayaasha ayaa:
Taageeraya 64 goobood oo lagu daaweeyo daacuunka kuwaas oo lagu daaweeyey in ka badan 28,400 xaaladood illaa 23kii Abriil, marka la barbardhigo ilaa 15,600 xaaladood oo la daweeyey guud ahaan sanadkii 2016kii.
Abuurey oo taageerana 330 xarumo nafaqeyn oo cusub, kuwaas oo 837 ka dhigeya wadarta tirada xarumahaas ee guud ahaan dalka. Goobahan ayaa suurageliyey in 56,054 carruur ah oo qaba Nafaqu-xumo Ba’an la daweeyo tan iyo bilowgii sanadka, tiradaas oo ah ku-dhowaad laba-laab tiradii goobahaan la dhigey isla muddadaas oo kale sanadkii 2016kii, iyada oo 92 boqolkiiba ay bogsadaan dadka goobahaas la geeyo.
In ka badan 1 milyan qof oo ay abaartu saameeysey ay si ku meelgaadh ah u siinayaan biyo, halka ay bishii January siin jireen 300,000 qof.
In ka badan 380,000 carruur iyo haween ah gaadhsiiyey adeegyo caafimaad oo nolol-badbaadin ah, kuwaas oo ay ku jiraan tallaallo degdeg ah, iyada oo la taageerayo in ka badan 100 xarumo caafimaad ah iyo in ka badan 60 adeegyada war-wareega ee dadka goobahooda loogu geeyo ah.
190 iskuul oo ay dhigtaan ku dhowaad 20,000 carruur ah ay siiyeen biyo nadiif ah oo la cabbo; waxaa ay abuureen goobo waxbarasho oo ku-meelgaadh ah iyaga oo 43,000 carruur ah siiyey fursad waxbarasho; waxaana ay lacago deeq deg-deg ah ay gaadhsiiyeen ku dhowaad 10,000 carruur ah oo halis weyn ugu jirey in ay iskuullada ka baxaan.
Adeegyo muhiim ah siiyey 840 carruur aan la wehelin iyo kuwo ay kala maqan yihiin waalidkood, iyo 1,184 oo dhibanayaal tacaddi jinsi ku saleysan ah loo geystey.
UNICEF ayaa heshey $78.7 milyan oo doolar oo ka mid ah $148 milyan ee ay codsatey – waxaana ka dhiman 47% maaliyaddii ay u baahneyd.
UNICEF waxaa ay dhiirrigelisaa xuquuqaha iyo wanaagga ilmo kasta, wax kasta oo aan sameyneyno. Annaga oo kaashaneyna la-hawlgalayaashayada, ayaan waxaa ka shaqeynaa 190 dal iyo dhul si aan ballanqaadkayaga uga rogno tallaabo-qaad dhab ah, annaga oo diiradda saareyna dedaal gaar ah oo lagu gaadhayo carruurta ugu nugul ee aan helin adeegga ay u baahan yihiin, si ay arrintaasi faa’iido ugu yeelato dhammaan carruurta, meel kasta oo ay joogaanba.
